روش‌ هاي ترسيمي (آنالما) براي تعيين جهت قبله در زيج يميني و مقايسۀ آن ‌ها با روش‌ هاي موجود در آثار حبش حاسب و ابوريحان بيروني

يكي از مهم‌ترين موضوعات در نجوم دورۀ اسلامي قبله و قبله‌يابي بوده است. با توجه به اهميت اين موضوع دانشمندان اين دوره با توصيف‌هاي هندسي و تعريف‌هاي رياضي، روش‌هاي مختلف رياضي، مثلثاتي و ترسيمي براي تعيين تقريبي يا دقيق جهت قبله عرضه ‌كردند. در بيشتر زيج‌هاي دورۀ اسلامي نيز به اين موضوع پرداخته شده است. زيج‌ها آثار كاربردي نجوم دورۀ اسلامي هستند كه عمدتاً شامل جدول‌هاي نجومي و توضيحاتي در بارۀ روش استفاده از آن‌ها مي‌شوند. به طور معمول در كنار مطالب نجومي زيج‌ها، چندين روش براي تعيين جهت قبله عرضه مي‌شد، يكي از رايج‌ترين آن‌ها، روشي مثلثاتي منسوب به روش زيج‌ها است. از دقيق‌ترين روش‌هاي تعيين جهت قبله، روش آنالما است. به آن دسته از روش‌هاي هندسۀ توصيفي كه در آن مسألۀ سه بعديِ سطح كره روي صفحه ترسيم و حل مي‌شوند «آنالما» مي‌گويند. منجمان دورۀ اسلامي با تعيين زاويۀ انحراف قبلۀ محلي روي كرۀ زمين و سپس كرۀ آسمان و تسطيح آن روي دايره، آنالما‌هايي به منظور يافتن جهت قبله عرضه كردند كه در برخي از زيج‌ها نيز به آن پرداخته شده است. در زيج يميني، دومين زيج فارسي شناخته‌شده از لحاظ قدمت، در كنار روش‌هاي معمول زيج‌ها براي تعيين قبله، دو آنالما هم آمده است. اين مقاله پس از بررسي و ترسيم آنالماهاي زيج يميني، به مقايسۀ آن‌ها با آنالماهاي موجود در آثار حبش حاسب و ابوريحان بيروني مي‌پردازد.