واكاوي علل مهاجرت نخبگان دانشگاهي از منظر كاركردهاي آموزش عالي در ايران: مرور نظام‌مند (1381-1401)

هدف: با توجه به روند رو به افزايش مهاجرت نخبگان دانشگاهي و عدم بازگشت بسياري از آنان به كشور در سال‌هاي اخير، هدف پژوهش حاضر شناسايي عوامل مؤثر بر مهاجرت نخبگان دانشگاهي از منظر كاركردهاي نظام آموزش‌عالي در ايران مي‌باشد.مواد و روش‌ها: تحقيق از نظر هدف كاربردي، از نظر گرداوري يافته‌ها كيفي و با استفاده از مطالعه اسنادي و شيوه مرور نظام‌مند انجام شد. بر اين اساس، مقالات علمي-پژوهشي چاپ شده در ايران (1381-1401) در پايگاه‌هاي علمي-پژوهشي داخلي شامل نورمگز، مگيران و پايگاه داده‌هاي علوم انساني مورد بررسي قرار گرفت. سپس براساس ملاك‌هايي از جمله ارتباط مقالات با موضوع اصلي پژوهش، تمركز پژوهش‌ها بر نخبگان دانشگاهي، توجه به مؤلفه‌هاي مرتبط با كاركردهاي آموزش‌عالي به‌عنوان عامل مؤثر بر مهاجرت نخبگان دانشگاهي، علمي-پژوهشي بودن مقالات و بازه زماني مشخص، از ميان 944 پژوهش، نهايتاً 34 مقاله از طريق بررسي عنوان، چكيده و محتوا انتخاب شده و مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. اﻋﺘﺒﺎر يافته‌هاي ﮐﯿﻔﯽ با استفاده از روش همسوسازي، اصول لينكلن و گوبا و راهبردهاي كرسول مورد تأييد قرار گرفت. نتايج حاصل از مرور نظام‌مند منجر به شناسايي دو خوشه‌ي مقوله‌اي عوامل فشار داخلي و عوامل كشش خارجي شامل 11مؤلفه و 34 مفهوم شد.بحث و نتيجه‌گيري: با توجه به سؤالي اصلي پژوهش حاضر مبني بر شناسايي عوامل مؤثر بر مهاجرت نخبگان دانشگاهي در ايران از منظر كاركردهاي آموزش‌عالي و مرور تحقيقات انجام شده در بيست سال گذشته (1401-1381)، مجموعاً 11 مؤلفه شامل 6 مؤلفه در خوشه‌ي مقوله‌اي عوامل فشار (كيفيت ناكافي كاركرد آموزش؛ كيفيت ناكافي زيست‌بوم پژوهش؛كارامدي ناكافي نظام نوآوري؛ كارامدي ناكافي نظام حكمراني آموزش؛ مشكلات و موانع جذب و نگهداري نخبگان دانشگاهي؛ فرهنگ و جو آكادميك نامناسب) و 5 مؤلفه در خوشه‌ي مقوله‌اي عوامل كشش (كيفيت مطلوب نظام آموزش؛ كيفيت مطلوب پژوهش؛ وجود فرهنگ و جو آكادميك مناسب؛ نظام كارامد نگهداشت و توسعه شغلي اعضاي هيأت علمي و ارتباط پوياي دانشگاه و جامعه) احصاء شد. بر اين اساس، اگرچه دلايل ارائه شده براي تحركات و جابجائي‌هاي نخبگان بسيار متنوع و متعدد است، اما در كنار عوامل اقتصادي، سياسي و اجتماعي نيز يكي از مهم‌ترين عوامل دافعه كه منجر به مهاجرت نخبگان دانشگاهي در كشورهاي در حال توسعه از جمله ايران مي‌شود، دستيابي به آموزش‌ عالي با كيفيت از ابعاد گوناگون است. در نتيجه براي مواجهه با پديده‌ مهاجرت نخبگان دانشگاهي در ايران به‌عنوان پديده‌اي اجتناب‌ناپذير و روندي جهاني، سياست‌گذاران و مسئولان به‌ويژه در حوزه آموزش‌ عالي بايد علاوه بر تلاش جهت رفع و كاهش عوامل فشار داخلي و ارتقاي سطح كيفيت آموزش‌ عالي در داخل كشور جهت حفظ و نگهداشت نخبگان و نيز تلاش براي بازگشت مهاجران، بر راهبردهايي جهت بهره‌مندي بيشتر از ظرفيت نخبگان خارج از كشور در قالب چرخش نخبگان متمركز شوند.