بررسي ديدگاه‌هاي تفسيري در بارۀ ارتباط ميان شرط و جزا در آيۀ تعدد زوجات در گذر تاريخ

شرط و جزا در آيۀ تعدد زوجات حاوي يكي از بحث‌انگيزترين موضوعات اين آيه به شمار مي‌رود. در اين مقاله به اين پرسش پرداخته مي‌شود كه دربارۀ رابطۀ شرط و جزاء در اين آيه چه نظرياتي درگذر تاريخ ميان مفسران پديد آمده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد، در ميان علماي شيعه براي نخستين بار، صاحب احتجاج با نقل روايتي كه به امام علي نسبت داده، به اسقاط بيش از ثلث قرآن بين شرط و جزاي اين آيه قائل شده و از اين رهگذر، وجود رابطه ميان شرط و جزا در اين آيه را انكار كرده است. اگرچه قرن‌ها پس از وي، برخي از مفسران شيعه نيز اين ادعا را تأييد كرده‌اند؛ اما غالب مفسران شيعه از قرن چهاردهم به نقد آن روايت و رد ادعاي طبرسي پرداختند؛ ولي قريب به‌اتفاق علماي اهل سنت و بيش‌تر مفسران شيعه به وجود رابطه ميان شرط و جزا در اين آيه قائل هستند. آنان همگي، بر شرط بودن عبارت «فإن خفتم» متفق‌اند؛ اما در تعيين جزا يا جواب شرط، ميان آنان اتفاق‌نظر وجود ندارد. غالب مفسران، عبارت «فَانْكحُوا ما طابَ لكم» را در آيۀ مذكور جواب شرط دانسته‌اند؛ ولي ابوعلي جبايي (303ق) و معدودي از مفسران بعد از او «فَواحِدَه‌ً» را جزاي شرط مي‌شمرند. تعيين رابطۀ شرط و جزا در آيۀ موردبحث از سوي مفسران مبتني بر رواياتي بوده كه از صحابه يعني عايشه‌ و ابن عباس به‌دست‌آمده و به‌ندرت بر اجتهاد مفسران اتكا داشته است. تنها ابوعلي جبايي كه متكلم معتزلي بود، براي تعيين شرط و جزاء در اين آيه به اجتهاد روي آورده و برخلاف عموم مفسران بر اين نظر شده است كه جواب شرط «فواحده» است.