برآورد تركيب‌پذيري و عمل ژن در ارقام منتخب برنج (.Oryza sativa L) آسياي مركزي و غربي

اين پژوهش به‌منظور تعيين عمل ژن‌ها و تركيب‌پذيري عمومي و خصوصي ارقام برنج آسياي مركزي و غربي و شناسايي روش‌هاي مناسب اصلاحي، در سال‌هاي 1399 و 1400 در موسسه تحقيقات برنج كشور، رشت انجام شد. پس از انجام تلاقي‌هاي مورد نظر، نتاج به‌دست‌آمده حاصل از تلاقي داي‌آلل به‌صورت طرح نيمه داي‌آلل (8 × 8)، همراه با والدين آن‌ها در قالب طرح پايه بلوك‌هاي كامل تصادفي با سه تكرار كشت شدند. نتايج حاصل از تجزيه داي‌آلل به روش گريفينگ براي محاسبه قابليت تركيب‌پذيري نشان داد كه تركيب‌پذيري عمومي و خصوصي در كليه صفات گياهي مورد بررسي معني‌دار بود كه نشان دهنده اهميت آثار افزايشي و غيرافزايشي در كنترل ژنتيكي اين صفات است. نسبت بيكر براي عملكرد دانه، تعداد پنجه بارور در بوته و تعداد دانه پر در خوشه نشان داد كه آثار غيرافزايشي در كنترل ژنتيكي اين صفات سهم بالايي داشتند. مقدار نسبت بيكر در صفات ارتفاع بوته، طول خوشه و تعداد روز تا 50 درصد گلدهي نشان دهنده وجود آثار افزايشي و غيرافزايشي در كنترل ژنتيكي صفات يادشده بود. ارزيابي قابليت تركيب‌پذيري عمومي نشان داد كه در صفات عملكرد دانه، تعداد پنجه بارور، تعداد دانه پر در خوشه و طول خوشه، بيشترين ميزان تركيب‌پذيري عمومي به‌ترتيب مربوط به رقم‌هاي D3، Ghadeer، Atai-1 و هاشمي بود. ارقام D3 و Marjan به‌ترتيب براي ارتفاع بوته و تعداد روز تا 50 درصد گلدهي داراي كمترين مقدار تركيب‌پذيري عمومي بودند. برآورد تركيب‌پذيري خصوصي نشان داد كه در صفت عملكرد دانه، تلاقي Atai-1×Marjan، در تعداد پنجه بارور تلاقي Ghadeer×Atai-1، در صفت تعداد دانه پر در خوشه تلاقي Marjan×Atai-1 و در صفت طول خوشه تلاقي Ghadeer×Marjan بيشترين تركيب‌پذيري خصوصي را داشتند. برآورد پارامترهاي ژنتيكي تجزيه ژنتيكي داي‌آلل نشان داد كه سهم اثر غيرافزايشي ژن‌ها در كنترل ژنتيكي صفات عملكرد دانه، تعداد پنجه بارور، ارتفاع بوته، تعداد دانه پر در خوشه و طول خوشه، بيشتر از اثر افزايشي بود. بر اين اساس رقم D3 (با منشاء عراق) جهت افزايش عملكرد دانه و توسعه لاين‌هاي پرمحصول و نيز كاهش ارتفاع بوته و رقم Marjan (با منشاء قزاقستان) جهت زودرسي، براي استفاده در تلاقي‌هاي هدفمند قابل پيشنهاد هستند. انتظار مي‌رود در نتاج حاصل از تلاقي Atai-1×Marjan (به‌ترتيب با منشاء افغانستان و قزاقستان)، ژنوتيپ‌هايي با پتانسيل عملكرد دانه بالا يافت شوند. بر اساس برآورد پارامترهاي ژنتيكي تجزيه ژنتيكي داي‌آلل، استفاده از روش‌هاي به‌نژادي مبتني بر توليدارقام هيبريد جهت بهبود عملكرد دانه و كاهش ارتفاع بوته اميدبخش بوده و به‌علاوه استفاده از روش‌هاي به‌نژادي مبتني بر انتخاب جهت كاهش طول دوره رشد و زودرسي، مفيد خواهد بود.