مدل تدوين خط‌مشي‌هاي محيط‏زيستي در راستاي تحقق توسعه پايدار

مقدمه: كاهش كيفيت محيط‏زيست، سبب افزايش نگراني‌هاي عمومي در مورد مسائل محيط‏‌زيستي شده است. در اين راستا، يكي از چالش‌هاي بزرگ براي سياستگذاران در قرن بيست و يكم، حتي در سبزترين كشورها، شناخت دقيق علل كم اثر شدن يا شكست سياست‌هاي محيط‏زيستي براي رويارويي با اين مشكلات است. طبق شاخص عملكرد محيط‌‏زيست جهاني در سال 2022، كشور ايران در بين 180 كشور، رتبه 133 را اتخاذ كرده كه در جايگاه مناسب جهاني قرار نداشته و با بحران‌هاي متعدد محيط‌‏زيستي از جمله تغيير كاربري اكوسيستم‌ها، نابودي تنوع‌زيستي، افزايش ريزگردها، خشك شدن تالاب‌ها و درياچه‌ها، كاهش منابع آبي، فرونشست زمين و آلودگي هوا و خاك مواجه است. به نظر مي‌رسد ضعف برنامه‌هاي توسعه، سياست‌هاي كلي محيط‏زيست، به روز نبودن قوانين و مقررات محيط‏زيستي و عدم هماهنگي و همكاري كافي ارگان‌ها و سازمان‌ها، اهميت خط‌مشي‌گذاري محيط‏زيستي جهت حل اين بحران‌هاي روزافزون دو چندان مي‌شود. بدين منظور پژوهش حاضر با توجه به اهميت مرحله تدوين در فرايند خط‌مشي‌گذاري عمومي، در نظر دارد مدلي جهت تدوين خط‌مشي‌هاي محيط‏زيستي كشور به منظور حل معضلات محيط‏زيستي و كاهش آلودگي‌هاي محيطي كشور پيشنهاد و ارائه دهد.مواد و روش‌ها: رويكرد اين پژوهش، كيفي، روش گردآوري داده‌ها، كتابخانه‌اي و ميداني و ابزار گردآوري داده‌ها، فيش‌برداري و مصاحبه با خبرگان است. به منظور تجزيه و تحليل داده‌ها، از راهبرد تحليل مضمون به عنوان يكي از راهبردهاي پژوهش كيفي استفاده شد. كدگذاري و فرايند تحليل مضمون پژوهش حاضر بر اساس روش براون و كلارك كه فرايند گام به گام و جامعي جهت تحليل مضمون است، صورت گرفت. مطابق روش نمونه‌گيري هدفمند، مصاحبه با 13 خبره شامل اساتيد دانشگاه، پژوهشگران محيط‏زيست، مديران سازمان حفاظت محيط‏زيست و مديران مرتبط با حوزه خط‌مشي‌گذاري محيط‏زيست انجام شد. ملاك پايان مصاحبه‌ها، اشباع مضموني بود. به منظور بررسي قابليت اعتماد يا پايايي، كدگذاري مصاحبه‌هاي صورت گرفته از شاخص پايايي بازآزمون (Test Retest) استفاده شده است. در پايايي بازآزمون از ميان مصاحبه‌هاي صورت گرفته، چند مصاحبه به صورت نمونه انتخاب و كدهاي مشخص شده در دو فاصله زماني باهم مقايسه شدند.نتايج: نتايج اين مطالعه نشان مي‌دهد كه مدل تدوين خط‌مشي‌هاي محيط‌زيستي در راستاي تحقق توسعه پايدار شامل هشت مضمون اصلي است. اين مضامين عبارتند از عوامل اقتصادي، عوامل اجتماعي، عوامل محيط‌زيستي، عوامل سياسي، الزامات حقوقي، ظرفيت نهادي، بازيگران مؤثر در تدوين خط مشي‌هاي محيط زيستي و فرايند تدوين خط‌مشي‌هاي محيط‌زيستي. هر يك از اين مضامين نقش مهمي در توسعه خط‌مشي ايفا مي‌كنند. تلاش براي حل مسائل محيط‌زيستي بدون يك رويكرد جمعي نسبت به اين مضامين، احتمالاً ناكارآمد خواهد بود. رويكرد تكه‌تكه براي پياده‌سازي هر يك از اين مضامين مي‌تواند منجر به اختلال در توسعه و آسيب جدي به منابع محيط‌زيستي شود. نتايج تأكيد مي‌كند كه براي پاسخگويي مؤثر به چالش‌هاي محيط‌زيستي و حركت به سمت توسعه پايدار، نياز به يك رويكرد جامع است كه تمام اين عوامل را مد نظر قرار دهد.بحث: براي مقابله مؤثر با بحران‌هاي محيط‌زيستي، بايد يك رويكرد كل‌نگرانه در تدوين خط‌مشي‌هاي محيط‌زيستي اتخاذ شود. بايد عوامل اجتماعي، سياسي، حقوقي و نهادي به دقت مد نظر قرار گيرند تا از چالش‌ها و پيچيدگي‌هاي جدي جلوگيري شود. مشاركت فعال سازمان‌هاي اجتماعي، سازمان‌هاي غيردولتي، شهروندان و بهره‌برداران محلي در تدوين خط‌مشي‌هاي محيط‌زيستي مي‌تواند نقش مهمي در حل مشكلات محيط‌زيستي ايفا كند. اين امر نيازمند نه تنها بازسازي ساختارهاي نهادي براي تقويت حاكميت محيط‌زيستي است، بلكه نيازمند بازبيني در نظام حقوقي موجود براي اطمينان از مناسب بودن آن براي تدوين خط‌مشي‌هاست. همچنين تركيب سياست‌هاي پايين به بالا و بالا به پايين براي بهبود شاخص‌هاي عملكرد محيط‌زيستي الزامي است. فرصت‌هاي پايين به بالا از جوامع محلي و جامعه مدني، همراه با مشاركت بالا به پايين از قوه مقننه، اجرايي و قضائيه، براي شكل‌گيري سياست‌هاي مؤثر حياتي هستند.