واكاوي روند تغييرپذيري زماني و مكاني دهه‌هاي خشكسالي در ايران

مقدمه: موقعيت جغرافيايي و سرزميني ايران و دور بودن از منابع رطوبتي، اين كشور را به كمربندي خشك و نيمه خشك تبديل نموده است. وقوع خشكي و خشكسالي پديده‌ي ذاتي سرزمين ايران بوده است. خشكسالي وضعيتي گذرا و برگشت پذير از اقليم است كه بسياري به ‌اشتباه آن را واقعه‌اي تصادفي و نادر مي‌پندارند. اين پديده در تمامي مناطق اقليمي مي‌تواند رخ دهد به همين دليل مشخصات آن در مناطق مختلف متفاوت است. در همين راستا هدف از اين مطالعه بررسي پايش خشكسالي‌هاي ايران و رفتار حاكم بر آن‌ها در دهه‌هاي مختلف است.مواد و روش‌ها: اين پژوهش با استفاده از روش‌هاي آماري و كمي انجام شد. براي انجام اين پژوهش داده‌هاي بارش 411 ايستگاه سينوپتيك، 3303 باران‌‌سنجي و 546 ايستگاه كليماتولوژي، طي باز بلن دمدت 51 ساله1970 تا 2020 استخراج ‌شده است. با استفاده از روش‌هاي معتبر ارزيابي، بهترين روش ميان ‌يابي، كريجينگ تشخيص داده شد. همچنين شبكه يا ماتريسي براي هر نقشه بارش روزانه 4260×18628 انتخاب شد. بدين ترتيب تعداد 18628 نقشه روزانه با 30459 ياخته شكل گرفت. ارزش ياخته‌ها براي نقشه‌هاي مذكور در مقياس سالانه به ‌صورت يك ماتريس 51× 30459 تشكيل شد. اين ماتريس مبناي محاسبات بعدي قرار گرفت. بعد از تشكيل پايگاه داده‌اي براي محاسبه شاخص خشكسالي از معادلات آماري وابسته با الگوريتم شاخص SPEI استفاده ‌شده است. نهايتاً براي 5 دوره مختلف نقشه‌هاي مربوط با استفاده از نرم افزار GIS به پهنه‌ها ي تر و خشك تبديل و تحليل گرديد. براي بررسي نوسان دوره‌ها از آزمون تحليل روند من- كندال استفاده شد.نتايج: نتايج حاصل از وضعيت خشكسالي طي پنج دهه‌ ي مختلف بيانگر اين است كه به ‌جز در دهه سوم (1991 تا 2000) در ساير دهه‌هاي ديگر خشكسالي در اكثر مناطق ايران حاكم بوده است. از طرف ديگر به سمت دهه‌هاي اخير منتهي به 2020 شدت خشكسالي‌ها به ‌ويژه در بخش‌هاي زاگرس مياني كه همواره بعد از ناحيه خزري جز مناطق پربارش ايران بوده است به ‌شدت زياد شده است. دوره‌هاي پنجم و چهارم به ترتيب خشك‌ترين دوره‌ها در بين‌ دوره‌هاي مورد بررسي بوده‌اند. به‌ عبارت‌ ديگر در دهه‌هاي اخير خشكسالي‌ها در وسعت و نيز شدت بيشتري ظاهر شده‌اند. بررسي‌ها نشان داد كه تمامي سطح كشور روند افزايشي خشكسالي را تجربه كرده است. اين روند افزايشي در برخي نواحي مانند خوزستان شديدتر بوده است. طولاني‌ترين نوسانات (9 ساله) در بخشي از استان‌هاي سيستان و بلوچستان و زنجان به وقوع مي‌پيوندد و غالب‌ترين نوسانات حاكم بر خشكسالي‌هاي ايران از نوع كوتاه ‌مدت 2 تا 4 ساله بوده است. اين وضعيت مي‌تواند براي ايران كه قطب توليدي كشاورزي ايران همواره در امتداد كوه‌هاي زاگرس است بسيار نگران‌كننده است.بحث: خشكسالي و درجه رخداد آن مربوط به پهنه خاصي از كشور نيست و به تناوب تمامي بخش‌هاي كشور در معرض رخداد اين پديده تصادفي قرار خواهد گرفت. بنابراين در تمامي سطح كشور خشكسالي‌ها روند افزايشي داشته‌اند. كمترين روند افزايشي در قسمت‌هايي از مركز و نواحي بياباني، بخشي از سواحل جنوبي، بخشي از غرب، شمال غرب و نيز پهنه‌هاي كوچكي در شمال شرق ديده مي‌شود. بالاترين روند افزايشي خشكسالي‌ها نيز در جنوب غرب كشور در استان خوزستان به چشم مي‌خورد. در جنوب غرب، غرب، شمال شرق، بخشي از مركز و قسمتي از استان‌هاي كرمان و سيستان و بلوچستان نيز روند افزايشي 8/0 – 6/0 داشته‌اند. 67/43 درصد از سطح كشور نيز روند 4/0 – 2/0 را تجربه مي‌كند نتايج نهايي اين مطالعه نشان‌دهنده‌ي وجود روند افزايشي خشكسالي‌ها در 60 درصد از مساحت كشور است.