مهار زيستي فرسايش خاك در حوزه آبخيز كيلانبر، استان كرمانشاه

مقدمه و هدف: فرسايش خاك، يكي از عمده‌ترين انواع تخريب اراضي است كه جامع بشري را با مشكلات جدي مواجه مي‌كند. ميزان فرسايش خاك شاخصي جامع براي ارزيابي درجه توسعه‌يافتگي و پايداري برنامه‌هاي مديريتي سرزميني كشورهاست. ارزيابي وضعيت و گسترده مكاني انواع فرسايش خاك در كشورهاي درحال‌توسعه به ضرورتي مهم تبديل‌شده ‌است. اقدامات زيستي به‌عنوان راه‌كاري مناسب براي مهار فرسايش خاك در مراحل ابتدايي انواع فرسايش به‌عنوان رويكردي ضروري توصيه‌شده است. يكي از مهم‌ترين روش‌هاي حفاظت منابع خاك و آب به‎لحاظ استفاده كم از عمليات خاك‎ورزي، دخالت و دست‌كاري محدود در طبيعت، مقرون‌به‌صرفه بودن و كارايي بهتر نسبت به اقدامات سازه‌اي، استفاده از روش‌هاي زيستي است. با توجه به اين‌كه تاكنون توجه محدودي به كاربست رويكرد زيستي در مهار فرسايش خاك معطوف شده ‌است. ازاين‌رو، پژوهش حاضر باهدف به‌كارگيري الگوي مديريت زيستي در حوزه آبخيز كيلانبر واقع در استان كرمانشاه انجام‌شده ‌است. مواد و روش‌ها: پس از تهيه و تركيب لايه‌هاي ارتفاع از سطح دريا، جهت و تندي شيب در محيط سامانه اطلاعات جغرافيايي (GIS) 38 واحد كاري تهيه شد. سپس براي بهبود عملكرد و تصميم‌گيري واحدهاي با مساحت زير 300 هكتار ادغام و نهايتاً بر اساس نظر كارشناسي و فني مدير آبخيز و با لحاظ مباني مختلف، 14 واحد كاري با قابليت انجام اقدامات مديريتي زيست‌مهندسي در حوزه آبخيز كيلانبر استخراج شد. لازم به ذكر است كه حوزه آبخيز كيلانبر در غرب استان كرمانشاه و شهرستان روانسر واقع ‌شده ‌است. مساحت محدوده موردمطالعه حدود 10798 هكتار است. بلندترين و پست‌ترين نقطه ارتفاعي آبخيز به‎ترتيب 2183 و 1388 متر از سطح دريا و متوسط بارش و دما و رطوبت نسبي سالانه به‎ترتيب 533 ميلي‌متر و 11/4 درجه سانتي‌گراد و 45/1 درصد است. وضعيت فرسايش خاك بر اساس جدول امتيازدهي عوامل هفت‌گانه مدل BLM در هر واحد ‌كاري بر اساس بازديد ميداني و نظرات كارشناسي تكميل و نقشه سيماي فرسايشي در واحدهاي كاري تهيه شد. سپس نمودارهاي آمبروترميك و هايترگراف با استفاده از داده‌هاي 30 ساله بارش و دماي ايستگاه سينوپتيك روانسر، به‌منظور تعيين دوره خشك‌سالي و ترسالي و براي تعيين گياهان مناسب با ويژگي‌هاي منطقه ترسيم شد. نقشه اقليمي-كشاورزي نيز با استفاده از داده‌هاي ايستگاه هواشناسي شيب دما، بارش و تبخير و تعرق تهيه و تلفيق آن‌ها در محيط GIS استخراج و در آخر گونه‌هاي گياهي مطابق با توقعات بوم‌شناسي براي رويكرد زيستي آبخيز انتخاب شد. يافته‌ها: مطابق نتايج جدول BLM يك واحد كاري در وضعيت فرسايشي جزئي، هشت واحد كاري در وضعيت كم و پنج واحد كاري ديگر در شرايط فرسايشي متوسط قرارگرفته ‌است. مطابق نقشه سيماي فرسايش، عمده منطقه موردمطالعه حدود 70 درصد از حوزه آبخيز در وضعيت فرسايشي كم و متوسط قرار داشته است كه طبعاً قابليت بالاي بهره‌گيري از شيوه مناسب اقدامات زيستي در مهار فرسايش خاك را تائيد نمود. مطابق نمودارهاي آمبروترميك و هايترگراف، از خرداد تا شهريور داراي ماه‌هاي خشك بوده و تغييرات بارشي نسبت به دما در مهر تا ارديبهشت بيش‌تر بوده است. بر اساس نقشه اقليمي-كشاورزي، منطقه در پنج رده قرارگرفته‌ كه به‎ترتيب رده چهار و يك با 4819/3 و 364/83 هكتار داراي بيش‌ترين و كم‌ترين مساحت بوده است. درنهايت پهنه‌بندي گونه‌هاي مرتعي مناسب در آبخيز مطالعاتي نشان داد كه در منطقه، گونه‌هاي مرتعي گون، يولاف وحشي، خارزردك، بومادران، علف پشمكي، جو وحشي بخش غالب منطقه را تشكيل داده‌ است. بر همين اساس، انتخاب گونه‌هاي ‌گياهي متناسب با شرايط آبخيز مطالعاتي، رويكرد حفاظتي و ترويجي در كشاورزي، حفظ حريم بوم‌شناختي رودخانه و جلوگيري از تغيير كاربري اراضي براي منطقه موردمطالعه صورت گرفت. استفاده از پوشش گياهي بوم‎سازگان‎ مرتعي از منظر ممانعت فيزيكي تاج پوشش در برخورد مستقيم قطرات باران بر سطح خاك، افزايش نفوذ آب در خاك، تثبيت خاكدانه‌ها از طريق ريشه‌ها، افزايش ظرفيت چرا و توليد دامي و افزايش كارايي و بازده آن با گذشت زمان حائز اهميت است. نتيجه‌گيري: اقدامات زيستي فرسايش يك رويكرد مبتني بر شرايط حاكم بر بوم‎سازگان‎ و راه‌كاري مؤثر، كم‌هزينه و از همه مهم‌تر سازگار با محيط‌زيست است كه قابليت كاربست در دست‌يابي به مديريت پايدار منابع خاك و آب در اغلب بوم‎سازگان‎ را دارد. در همين راستا به‌منظور به‌كارگيري روش‌هاي اقدامات زيستي در بخش‌هايي از ‎آبخيز كه از وضعيت فرسايشي ضعيف و متوسطي برخوردار بوده، مي‌توان از طريق مديريت كاربري‌ها، استفاده از پوشش گياهي بومي آبخيز در سطح مراتع و كشاورزي بدون خاك‌ورزي در سطح اراضي كشاورزي، فرسايش خاك را به‌خوبي تحت مديريت قرار داد. ازاين‌رو پژوهش حاضر باهدف ارائه الگوي اقدامات زيستي فرسايش در حوزه آبخيز كيلانبر انجام شد. نتايج به‌دست‌آمده حاكي از آن است كه در 67 درصد از مساحت كل آبخيز، مي‌توان فرسايش خاك در دو كاربري عمده مرتع و كشاورزي را از طريق روش‌هاي مبتني بر اقدامات زيستي مهار كرد. شايان‌ذكر است استفاده از الگوي اقدامات زيستي فرسايش نيازمند بررسي‌هاي جامع و همه‌جانبه‌اي است كه مي‌بايست با در نظر گرفتن بخش‌هاي مختلف بوم‎سازگان‎ آن را موردتوجه قرارداد. به‎هر تقدير، رويكرد پيشنهادي در پژوهش حاضر را مي‌توان در ساير حوزه‌هاي آبخيز كشور با وضعيت فرسايشي خفيف تا متوسط و با رعايت اصل جامع‌نگري و شرايط حاكم بر آبخيز موردنظر، به‎كار گرفت.