بازآرايي مفهومي اصطلاح «خرافات» در مطالعات انسان‌شناختي و تاريخ اجتماعي اسلام

A Conceptual Rearrangement of the Term "Superstition" in Islamic Social and Anthropological Studies

چكيده در اين مقاله، ضمن تأكيد بر لزوم تصحيح يا دست‌كم بازنگري در مفهوم پردازي‌هاي متنوعي كه از واژه خرافات در ادبيات مسلمانان به عمل آمده و بررسي دلالت‌هاي مختلف اين واژه از صدر اسلام تا دوران مدرن، شبكه واژگاني كه واژه خرافات در ارتباط و تناسب با آن‌ها در ذهن و زبان نخبگان مسلمان پرورش و فربهي يافته، بازكاوي و نشان داده شده كه تقريبآ تمامي واژگان اين شبكه، محتوايي تخفيف‌آميز دارند و از نگرش خرده‌گيرانه و انتقادي نخبگان / خواص به ذهنيت و باورها و رفتارهاي عوام حكايت مي‌كنند. در اين راستا، شواهد متعددي مطرح شده كه نشان مي‌دهد، اين نگرش انتقادي از صدر اسلام در ميان برخي متفكران مسلمان وجود داشته و صرفآ مبتني بر آموزه‌هاي مدرن غرب نبوده است. سرانجام همگام با بازنگري روش‌شناختي كه در دهه‌هاي اخير در علوم اجتماعي صورت گرفته، پيشنهاد شده است كه به جاي استفاده از واژه مبهم و وسيع خرافات، از واژه‌هاي به نسبت دقيق‌تر و روشن‌تري كه دلالت محدودتري دارند همچون دين عاميانه، حكمت عاميانه و... در پژوهش‌هاي جديد انسان‌شناسانه و تاريخ اجتماعي اسلام استفاده شود.

Having examined a large number of evidents of different meanings and significations of the term "superstition" in Islamic literature and analyzing the vocabulary of Muslim elites regarding the issue, the author of the article shows that this vocabulary has a pejorative content and indicates the critical and reproachful approach of the elites to the commonaltyʹs belief and mentality. According to the existing evidents, this approach has a long record in Islamic history and is not a new product of Muslimʹs confrontation with western teachings.The author underlines the importance of using the more exact and obvious terms such as popular belief, popular religion and so on, instead of ambiguous and inexpressive term "superstition" in social and anthropological studies on Islam.