سير انديشه ولايت در تصوف اسلامي

The Development of Saint-Ship (Velayat) Thought in Islamic Mysticism

اين مقاله سير تطور انديشة ولايت و مباحث مرتبط با آن را بر اساس امهات كتب نثر صوفيه نشان مي‌دهد؛ گرچه در برخي موارد از اشعار بزرگان عرصة عرفان نيز بهره مي گيرد. به سبب گستردگي فضاي كار، پاية تحقيق عمدتاً بر آثار نثر بوده است؛ آن هم آثاري كه در حوزة جغرافيايي دو مكتب عرفاني خراسان و بغداد آن روزگار شكل گرفته اند و اگر در اين ميان از مكتب عرفاني ابن عربي، برخي شاگردان او و آثارشان – كه مربوط به حوزة اندلس هستند – صحبت به ميان آمده به اين علت است كه ابن عربي مهم ترين نظريه پرداز عرفان اسلامي است؛ بويژه كه محور و اساس همة انديشه‌ها و آثار او را مسألة انسان و ولي كامل و ولايت او بر تمامي كائنات تشكيل مي‌دهد. از جهت زماني نيز مقاله پيدايش نخستين نظريات را در باب ولايت از قرن سوم هجري و اندكي پيش از آن را تا آغاز دورة معاصر يعني زمان مشروطيت به شكل مجمل بررسي مي كند. اين مقاله نشان مي‌دهد چگونه افكار و انديشه هاي افراد مختلف طي گذشت زمان بر شاخ و برگهاي اصل ولايت افزوده و روز به روز به اعتلاي اين انديشه ياري رسانده وآن را بارورتر كرده است؛ به علاوه ريشه و خـــاستگاه مــواردي چون انسان كامل، تعداد اوليا، طبقات آنها و... را نيز ـ تا حدي كه مقدور و مستند بوده است ـ تبيين مي كند.

The noble principle of ʹsaint-shipʹ is one of the main axes of Islamic Sufism and Gnosticism. The need of wayfarer to the help and guidance of a perfect master (shaykh) and saint in the complex mystical journey has constantly been emphasized in educative books of Sufism - whether prose or poem. Hakim Termazi is the first Sufi to introduce the concept of saint-ship within the form of a theory and an intellectual system. However, Mohi al-DIn Ibn Arabi was the one who systematized this theory in a complete and comprehensive manner. The present paper aims at presenting the evolution of saint-ship thought and its related discussions based on the most important prose books of Sufism, and in some cases the poems of prominent Gnostic figures. It covers the theories on saint-ship from third centur to the contemporary time that is the beginning of the Constitution. Study of Ibn Arabi and his disciples, related to the al-Andalus school, is due to the importance of Ibn Arabi in the realm of Islamic mysticism and his focus on the perfect human and master.