همگرايي اسطوره و عرفان در غزل هاي حافظ

Convergence of Myth and Mysticism in the Poemʹs of Hafez

مقوله‌هايي مانند اسطوره و عرفان اگرچه داراي رويكردي به‌ظاهر متفاوت مي‌باشند اما هر دو از مظاهر بارز و برجسته هويت ايراني هستند كه در مواضع متعدد به‌ويژه در بُعد نمادين بودن زبان، تاويل‌پذيري، روايت‌گري، رويكرد هنري، قرابت با متون ديني از همگرايي و همسويي برخوردارند و اين اشتراك و همگرايي بيشتر در حوزه شعر و ادب خود را نمايان مي‌سازد. لذا شعراي بسياري از جمله حافظ از اين نكته غافل نبوده‌اند. شخصيت‌ها و مفاهيم اساطيري در شعر حافظ برخوردار از يك تطور معنايي هستند كه اغلب در خدمت تعميق و توسعه باورهاي عرفاني مي‌باشند. اين مفاهيم ضمن اين‌كه نوعي رجعت به گذشته‌هاي فكري و آيين ايران است، اما رويكرد عرفاني آن نيز نوعي تجديد حيات معرفتي در حوزه مفاهيم معرفتي ـ اسلامي حساب مي‌آيد. لذا هم‌چنان كه بسياري از مقوله‌هاي اساطيري به جهت پويايي و سيال بودن و عدم تقيد به زمان و مكان در ادوار گوناگون و در قالب‌هاي بعضاً متفاوت حضوري آشكار دارند؛ عرفان نيز با در نظر داشتن نكاتي كه گفته شد اين ويژگي را همانند اسطوره خواهد داشت تا ساير حوزه‌ها و قالب‌هاي فكري را تحت‌الشعاع قرار داده و يا احياناً با خود همراه نمايد و اين دو در بسياري از مواضع توامان در راستاي كمال‌خواهي انسان گام برمي‌دارند. عمدتاً هر دو مفهوم براي دستيابي به ماندگاري و جاودانگي خود به روايات روي مي‌آورند و رويكرد به هنر نيز در هر دو به چشم مي‌خورد. لذا غزل‌هاي حافظ را از اين منظر نيز مي‌توان مورد تحليل قرار داد. اما به جهت گستردگي دامنه بحث، نگارنده ناگزير است در اين مقاله، به همگرايي اسطوره و عرفان صرفاً در وجه تاويل‌پذيري آن دو در دو مقوله جمشيد و جام‌جم اكتفا نمايد.

According to sociology, the convergence and process of mankindʹs thought have witnessed ups and downs from the very beginning including the three Divine, Philosophical and Positivist stages. The convergence in various branches of science and in contemporary Humanities in particular is vividly clear. Despite differences in their surface structure, they enjoy common origins. Therefore, it could be said that issues such as Myth and Mysticism, though different on the surface, are the epitome of Iranian identity which go together in its various aspects such as the symbolic dimension of language, interpretability, narration, artistic approach, closeness to religious texts and so on. The congruity shows itself mainly in the realm of literature and poetry, and many poets including Hafez were not ignorant of the issue. The mythical concepts and figures in Hafezʹs poems have a multiplicity of meanings, which help deepen and develop mystical beliefs. While the concepts are in one sense a reference to the rites and rituals of the ancient Iran. Their mystical approach is considered as a rebirth of cognitional concepts. Hence, as many mythical issues maintain strong presence in different eras due to dynamism and independence from time, place or ethnicity, mysticism has likewise overshadowed various realms, domains and mentalities. And the two have taken steps toward human beingsʹ idealism side by side. Both Myth and Mysticism embrace narrations to perpetuate themselves and also take an artistic approach. Thus Hafezʹs poems may be studied for this. However, to narrow down, The research has to deal with the convergence of Myth and Mysticism on its interpretability aspects of Jamshid and jam-e-jam