تعامل صوفيه نخستين با عقل؛ از آغاز تا اواخر قرن پنجم

موضوع اصلي اين مقاله، بررسي طرز برخورد عرفاي نخستين با مفهوم بنيادين عقل است. بدين منظور چهل اثر عرفاني را كه يا توسط صوفيه پنج قرن نخست اسلامي نوشته شده بودند و يا مشتمل بر گفتارهاي آن ها بودند، بررسي كرديم. مجموعه يافته‌ها را در ده موضوع اصلي جاي داديم: عقل و معرفت الله، عقل و ايمان، عقل و قرآن، عقل و شرع، عقل و اخلاق، عقل و دنيا و آخرت، عقل و مقامات عرفاني، عقل و حالات عرفاني، عقل و عشق و عقل و روح. سپس به بررسي آراي عرفا در ذيل هر موضوع پرداختيم. اين مقاله نشان مي دهد كه عرفاي نخستين، مقولات مختلف معرفتي، دنيوي، اخروي و عرفاني را در ارتباط با عقل مطرح كرده اند و سعي كرده اند نسبت عقل را با هر كدام از اين ها تبيين كنند. درست است كه در بسياري موارد، كاركرد عقل را محدود كرده اند اما همين كه همه چيز را در نسبت با عقل سنجيده اند، نشان از اهميت عقل در نظر آنان دارد. در واقع، آن ها حتي براي تبيين محدوديت هاي عقل در حوزه‌هاي معرفتي، از خود عقل مدد جسته اند. هر چند بررسي ما فقط معطوف به موضوعاتي است كه به نحوي با عقل در ارتباط هستند اما حتي از خلال همين مقاله مي توان تنوع و گستردگي حوزه هاي شناختي را كه آن ها وارد شده‌اند، دريافت.