بررسي رابطه كاربري اراضي و شيب با توليد رسوب در زيرحوضه‌هاي جنوبي رودخانه مهاباد

بررسي رابطه كاربري اراضي و شيب با توليد رسوب در زيرحوضه‌هاي جنوبي رودخانه مهاباد

حوزه آبخيز رود مهاباد، بر اثر تغيير كاربري زمين در معرض فرسايش شديد قرار گرفته است. هدف از تدوين اين مقاله مشخص نمودن وضعيّت رسوبدهي حوزه ياد شده در ارتباط باعوامل تغيير كاربري اراضي و شيب است. در اين تحقيق ضمن بررسي‌هاي ميداني، اسناد و مدارك مختلفي از جمله نقشه‌‌هاي توپوگرافي، زمين‌شناسي، تصاوير ماهواره‌اي، داده‌هاي ايستگاه‌هاي هيدرومتري، رسوبسنجي، هواشناسي و باران‌سنجي به عنوان ابزار تحقيق مورد استفاده قرار گرفته‌اند. همچنين 6 عامل ارتفاع، شيب، بارش، زمان تمركز، فرسايش پذيري و كاربري اراضي به عنوان عوامل برتر شناسايي و با همپوشاني نقشه‌هاي توزيع هر يك از آنها نقشه قابليت رسوبدهي تهيه شده است. نتايج بدست آمده نشان مي‌دهد كه مناطقي بيشترين وسعت حساس به فرسايش زياد و خيلي زياد را دارا هستند كه شيب زياد داشته باشند. ولي در مناطقي با سنگ‌هاي مقاوم، كاربري اراضي عامل تعيين كننده است. مقايسه آمار دبي آب و دبي رسوب سال‌هاي آبي 75-1374 و 81-1380 (با حجم جريان سالانه تقريباً يكسان)، نشانگر افزايش توليد رسوب در سال‌هاي اخير است. نتايج بدست آمده از استخراج نقشه كاربري اراضي از تصاوير ماهواره‌اي سال‌هاي 1987 و 1998 حاكي از آن است كه حوزه شديداً در معرض تغيير كاربري (از پوشش مرتعي به ديم‌زارها) است و همين عامل به عنوان يكي از عوامل تشديدكننده حركت‌هاي توده‌اي مواد، وقوع اين نوع حركت‌هاي را در سال‌هاي اخير افزايش داده است. از آنجا كه در بين همه عوامل، تنها كاربري اراضي است كه مي‌تواند توسط انسان، به سرعت و به آساني تغيير يابد، بخشهاي بالادست حوزه در قسمت جنوب و جنوبغربي با زمان تمركز كم، شيب زياد، فرسايش پذيري بالا و بارش فراوان كه هنوز پوشش جنگلي و مرتعي دارند و همچنين تراس‌هاي آبرفتي رودها مشتمل بر رسوبات منفصل و دانه‌ريز، حساس‌ترين نواحي در برابر تغييرات كاربري اراضي بوده و بيشتر از هر جاي ديگري به اقدامات پيشگيري كننده نياز دارند.

The Mahabad River Watershed has been exposed to severe erosion as a result of landuse change. The aim of this study is to quantify the amount of sediment yield and the relationship between land use change and slope. Different sources such as geologic and topographic maps, satellite images, hydrometric as well as meteorological data were used to extract and gather the information needed for this research. Six factors including altitude, slope, precipitation, rock erodibility, time of concentration and land use were specified as the most effective factors. The overlapping of the six factors maps resulted in the preparation of sediment delivery potential map. The distribution maps prepared on each of these parameters and their overlaps have shown that areas with more severe slopes are categorized as highly susceptible to erosion. However, in areas with resistant rocks, change of land use has been the determining factor. Comparison of water and sediment discharge data of 1996-97 with 2001-02(similar annual water volume) showed that the sediment yield has increased. Studying land use map prepared using satellite imagery of 1987 and 1998 showed that land use of the area has severely changed from pasture to dryland farming. This factor has also caused the intensification of mass movement recently occurred in the area. Landuse is the only parameter modified by human, and it is the only one which can be quickly and effectively changed. Hence, it seems that the upstream areas in the south and southwest of the basin with low concentration time, steep slope, high erodibility, high amount of precipitation, and the landuse of forest and pasture mixture as well as alluvial terraces with fine and granular sediments are the most sensitive areas which need protecting and control measures.