رابطه دين و دولت در نظام فلسفي هگل

رابطه دين و دولت در نظام فلسفي هگل

پس از آنكه آدمي پاي به عالم هستي نهاد، همزمان دو مقوله مهم و اساسي به‌نام دين (يا ماوراي طبيعت) و دولت (طبيعت يا دنيا) توجه وي را به خود واداشت. از آن به‌بعد، اين دو موضوع و دامنه شمول هريك از اين مقولات مهم‌ترين مباحثي بوده‌اند كه در طول اعصار و قرون متمادي همواره محل نزاع و اختلاف بشر بوده است. اين نزاع‌ و درگيري‌ها در طول تاريخ داراي سه صورت كلي بوده است: واگرايي و معاندت كامل دين و دولت؛ هم‌گرايي و معاضدت كامل؛ و استيلا و غلبه يكي بر ديگري، به‌گونه‌اي كه آن ديگر تابع اين يك بوده است. اين مقاله در آغاز نگاهي مختصر خواهد داشت به مراحل تطور انديشه ديني هگل و نيز ديدگاه وي در باب دولت؛ سپس به نقد و بررسي نظرگاه هگل در اين زمينه مي‌پردازد. در مورد بخش نخست، ملاحظه خواهيم كرد كه نمي‌توان هگل را فيلسوفي ضد دين، طرفدار مطلق نظريه جدايي دين از سياست و مدافع دولت توتاليتر قلمداد كرد، اگرچه او در نهايتْ دين را به‌مثابه ابزاري در خدمت دولت و مايه بقاي و استمرار آن مي‌داند. همچنين در بخش پاياني ملاحظه خواهيم كرد كه به‌رغم اينكه نظرگاه «دولت ارگانيكي» كه وي به‌منظور حل پارادكس آزادي و اطاعت ارايه مي‌كند، در مقايسه با ديدگاه مكانيستي هابز و لاك در نظريه قرارداد اجتماعي و نيز در مقايسه با ديدگاه پيروان مذهب اصالت فايده در عرصه سياست (ميل و بنتام)، گامي روبه‌جلوست؛ بااين‌حال، اولاً هيچ‌مانعي برسرراه گرايش به استبداد و ديكتاتوري حكومت پادشاهي مشروطه موردنظر وي نيست و ثانياً ازآنجاكه او درنهايت دين را چونان ابزاري در خدمت دولت مي‌داند، هنوز در نظام فكري وي اين نزاع و چالش ديرينه ميان حدود و قلمرو دين و دولت باقي است.