طرح فرضي «ربع» و «شهرستان» رشيدي

طرح فرضي «ربع» و «شهرستان» رشيدي

با ورود اسلام به ايران، تمدن ايراني در بسياري از زمينه‌­ها، از جمله معماري و شهرسازي، از اين آيين جديد تاثير پذيرفت. مطابق با اين تحولات، ساختار پيشين شهر ايراني، ساختاري ايراني ـ اسلامي شد. آگاهي از اين ساختار براي شناخت پيشينه ايرانيان در زمينه شهرسازي و معماري ضروري و مقدمه‌اي است براي رسيدن به طرح معماري و شهرسازي شايسته ايرانيان. متاسفانه به سبب وقوع حوادث طبيعي و غير طبيعي بسيار در طول زمان، دسترس به اين ثروت‌ها و مطالعه مستقيم آنها در بسياري از موارد به راحتي ميسر نيست. از اين رو، براي بررسي اين شهرها و بازسازي تصوير آنها در ذهن، ناگزير بايد به منابع مكتوب هر دوره رجوع كرد؛ كتاب‌ها و نسخ و متون ارزشمندي كه مي‌توان تاريخ گم‌شده معماري و شهرسازي را از لابه‌لاي سطور آنها به دست آورد. اين نوشتار به بررسي طرح فرضي يكي از شهرهاي تاريخي مهم به نام ربع رشيدي اختصاص دارد. ربع رشيدي به لحاظ جامعيت، مهم‌ترين اثر شهري دوره ايلخانان است. اين شهر با مركزيت يافتن فضاهاي ديني‌ـ‌آموزشي شكل گرفت كه الگوي شهرسازي عصر ايلخانان بود. مهم‌ترين منبع و مرجع مستند درباره اين شهر «وقف‌نامه ربع رشيدي» است كه نوشته باني آن، خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله همداني است. به مدد اين متن ارزنده، علاوه بر آشنايي با جغرافياي شهري تبريز، نظام آب‌رساني، باغ‌هاي شهر، اصطلاحات و لغات معماري اسلامي، و ديگر ويژگي‌هاي شهري مربوط به آن زمان، مي‌توانيم به طرحي كلي از اين شهر و ساختار و سازمان فضايي آن دست يابيم. ربع رشيدي شامل دو قسمت كلي «ربع» و «شهرستان» بود و با يك طرح شطرنجي‌ از پيش انديشيده و ساختار هندسي‌ منظم، از چهار دروازه به بيرون راه داشت. چهارچوب آن را دو محور عمود بر هم منتهي به دروازه‌ها تشكيل مي‌داد. يكي از اين محورها بازار و ديگري ممرّي بود كه به ربع مي‌رسيد. همچنين علاوه بر باروي شهر، باغ‌هاي اطرافْ آن را به شكل باغ‌شهري در آورده و حدود خارجي‌اش را محصور كرده بودند.