ظهور و سقوط نظريه خِرَدگرا در برنامه‌ريزي

ظهور و سقوط نظريه خِرَدگرا در برنامه‌ريزي

در اين مقاله ابتدا چارچوب نظريه خردگرا در برنامه‌ريزي شرح داده شده است. سپس از زواياي گوناگون اين ديدگاه نقد گرديده و در آخر به اين مسيله پرداخته‌ شده كه نسبت ميان نظريه خردگرا در برنامه‌ريزي كه ميراث نيمه قرن بيستم است با شرايط كنوني انديشه اجتماعي چيست؟ در اين دوران ظهور پسامدرنيته، به نظر مي‌رسد برنامه‌ريزي نيز وارد دوران پساخردگرايي مي‌شود: منتقدان پسامدرن عقلانيت را تبديل به يك واژه "بد" كرده‌اند. معمولاً برنامه‌ريزي خردگرا را با تعابيري چون علم‌گرايي نابه‌جا، فن‌سالاري بيش از حد، و تخصص‌گرايي كه به دنبال منافع خود است، توصيف مي‌كنند. چنين ادعا مي‌شود كه خردگرايي به معناي تاكيد تنگ‌نظرانه بر وسيله به جاي هدف و تجربه‌گرايي محض بوده است و عينيت و بي‌طرفي آن مبتني بر واقعياتي است كه ـ همان‌طور كه ساختارشكني پسامدرن نشان داده است ـ‌ چيزي جز ادعاهاي گزاف، تعصبات فرهنگي، و يا جانبداري‌هاي گمراه‌كننده نبوده ‌است. اما اين سخن پسامدرنيست‌ها هم مانند بسياري ديگر از سخنان ايشان چيزي بيش از يك تصوير كليشه‌اي اغراق‌آميز نيست و مثل همه تصاوير كليشه‌اي ديگر، در حالي كه در آن پاره‌‌هايي از واقعيت ديده مي‌شود، اما اساساً مبتني بر يك سويتفاهم و بدفهمي ‌است كه راه بردن به آن چندان دشوار نيست و آن بدفهمي ‌اين است: رد عقلانيت به‌طوركلي به عنوان مبناي نظري برنامه‌ريزي به جاي رد عقلانيت ابزاري. مكتب خِرَدگرا برنامه‌ريزي را عامل تحقق عقلانيت و حاكميت خرد در جامعه مي‌داند و عقلانيت را "كاربرد استدلال در تصميم‌گيري جمعي" تعريف مي‌كند؛ رابطه تاريخي ميان برنامه‌ريزي و خردگرايي و كاربرد عقلانيت نيز انكارناپذير است. اما بحث بر سر اين است كه عقلانيت ابعاد و دامنه وسيع‌تري از عقلانيت ابزاري دارد كه در مثبت‌گرايي و برنامه‌ريزي خردگرا مورد نظر است. ارزش عقلانيت در پاسخ‌گويي و مسيوليت‌پذيري است كه درون آن نهفته است. پس برخلاف استدلال‌هاي اخير پسامدرن‌ها، خردگرايي نه تنها با انتقادي بودن در تضاد نيست، بلكه در ذات آن است. اما عقلانيت مي‌تواند اشكال متفاوتي به خود بگيرد. پس برنامه‌ريزي نيز مي‌تواند بر پارادايم‌هاي متفاوت عقلي استوار باشد و نظريه بايد پاسخ دهد كه چه نوع عقلانيتي در چه نوع شرايط تصميم‌گيري و براي كدام كارگزاران تصميم‌گيرنده بايد به كار گرفته شود؟ در اين نوع نظريه‌پردازي انعطاف‌پذير البته عقلانيت ابزاري نيز جاي خود را خواهد داشت.

In this postmodern era, it seems that rationality tends to become a” bad” word. Postmodern critics usually refuse it as naïve scientism, technologism, and emphasize instruments instead of goals, as well as extreme empiricism. Their claims for objectivity and impartiality have been challenged by postmodern deconstruction, as being a cover for cultural-political biases and hidden ideologies. We believe that these criticisms, like many other claims of postmodernists, are exaggerated stereotypes, containing parts of the reality but not all of it. Rational planning school understands planning as an instrument for realization of rationality which holds its sway in the society. Meanwhile, rationality is defined as ‘application of reasoning in collective decision-making’. Historically, the relationship between planning and reason cannot be denied. The problem with rational planning (and rational theory in general) has been its limitation of scope in defining rationality, so that instrumental rationality has been regarded as the only knowable rationality whatsoever. But rationality cannot be delimited to instruments of realizing goals, as it is understood in positivism and rational planning theory. It can take different forms and embraces not only instruments, but objectives and goals as well. As a matter of fact, rationalism is valuable, because of accountability and responsiveness which accompany it .Being rational means being based on the reasons which can be explained for anyone who ask for it. Therefore, it is not anti-critical by itself and needs not to be refuted in its entirety.