علم و معرفت از ديدگاه خواجه عبدالله انصاري

صوفيان محقّق لازمه طي منازل سير و سلوك را همراه داشتنِ توشه اي به نام علم مي دانند؛ زيرا از نظر ايشان علتِ انحراف عده اي از سالكان، جهل آنها و اشتغال به مجاهده قبل از عالم شدن است. به باورخواجه عبدالله گرچه علم براي عارف، پاي بند است اما عارفِ بدونِ علم، شيطاني بيش نيست. جهالت زهري است كه سالك را به هلاكت مي رساند. از نظر وي معرفت، روحِ علم و امري شهودي است كه با كسب و تحصيل به دست نمي آيد. علم در سير و سلوك عرفاني مانند چراغي است كه ظلمات مسير را روشن مي كند؛ اما حالي كه معرفت در سالك ايجاد مي كند مانند نردباني است كه موجب صعود او مي شود. اگر عارفي با عالمان سخن بگويد، و آنها مفهومي از آن سخن دريابند، آن مفهوم، علم است؛ اما علم، براي عارفان، معرفت است. در واقع براي عارف، علم استدلالي به علم لدنّي تبديل مي گردد؛ يعني آنچه بر علما معلوم است، براي عارفان مشهود مي شود. از اين رو لازم است كه سالك با رفع حجاب علم از احكام آن به احكام احوال و مواجيد منتقل شود. در مقام علم و قبل از رفع حجابِ آن، اين عقل آدمي است كه ادراك كرده و از ادراكاتِ او نفس ناطقه به بهجت و سرور مي افتد؛ اما در مقام معرفت و شهود، نفس ناطقه محو گشته و ادراك به واسطه روح است؛ يعني روح داراي وجد و سرور مي شود.