هنجارگريزي در قصايد خاقاني

Deviation from Norms in Khaqani’s Odes

خاقاني يكي از شاعران بنام ادب فارسي در قرن‌ ششم است، به‌ اذعان همگان براي درك و دريافت معاني دشوار و پيچش‌هاي كلام‌ او، خواننده بايد به شناخت زبانِ رازآميز و روح‌ِ عناصر لفظي و معنوي و شيوه بيان وي مجهز باشد. وي كه در تاريخ ادب زبان فارسي، شاعري برجسته و صاحب‌سبك‌ به‌شمار مي‌آيد، قصايدش به‌جهت ويژگي‌هايي چون نازك‌خيالي‌‌هاي بي‌نظير، تركيبات بديع‌ و شگفت‌آور، التزام رديف‌هاي دشوار قابليّت بررسي از منظر نظريه‌هاي ادبي جديد ازجمله صورت‌گرايي(فرماليسم‌) را منطقي مي‌سازد. زيرا شگردها و فنوني كه شاعر، آگاهانه در بيان مقصود خويش به‌كار مي‌گيرد، زبان وي را از شكل خودكاري به مرحله برجسته‌سازي ارتقا مي‌دهد و گَردِ عادت را از امور و اشيا كنار مي‌زند و منجر به بيگانه‌سازي (آشنايي‌زدايي) مي‌شود. در اين مقاله تلاش‌ شده است هرچند گذرا، زوايايي از هنر شاعرانه وي بر اساس روي‌كرد صورت‌گرايي باز نموده شود. آنچه در اين جُستار بدان رسيديم بازگوي آن است‌كه شاعر در بيان خود سعي داشته است‌كه معاني جديد خلق كند و اگر هم ناچار به تكرار مضامين‌ و مفاهيم گذشتگان بوده به زيوري ديگر از بيان، كلام خود را مي‌آرايد و آن‌را در هيات‌ الفاظ و واژه‌ها و تصويرسازي‌هاي بديع به‌صورت ديگر مي‌نماياند كه اين جلوه‌گري رنگارنگ را عمدتاً در حوزه انواع هنجارگريزي‌ها به‌دست مي‌دهد.

Khaqani is one of the greatest Iranian poets of the 6th century (A.H.). It is generally acknowledged that in order to understand Khaqaniʹs complex language and difficult meanings, his reader should have a good command over his mystical language, his syntactic and semantic elements as well as his style of expression. In Persian poetry, Khaqani is considered to be an iconoclastic figure who has his own unique style. His odes, due to their incomparable niceties, wonderful combination of words, and use of difficult rhyme schemes, can be studied from modem literary perspectives, including formalism. That is because the skills that he consciously uses transform his automatic poetic language into a language that has foregrounding properties which can in turn help us to get a new view of things around us and lead to defamiliarization in a literary work. This paper attempts to touch upon the special characteristics of Khaqaniʹs poetry, based on a formalistic approach. In addition, it tries to demonstrate that the poet presents new concepts and meanings and that the existence of certain old and stereotypical ideas adroitly transformed into new forms and clothed in language decorations highlighted with deviation do not reduce the worth of his poetry.