چيستي و كاركردهاي «مذاق شريعت»

واژه ي« مذاق» در تركيب اضافي« مذاق شريعت» يا « مذاق شارع» و مانند آن، قريب به دو سده است كه در لسان فقيهان و اصوليان امامي به كار مي روند، ولي هيچ گاه تعريف گويايي از آن، ارايه نشده است و همين نكته باعث شده تا اين واژه كه كاربرد وسيع و مهمي در عرصه ي استنباط دارد، مفهوماً و مصداقاً دچار ابهام و ايهام گردد. دغدغه ي فقيهان، در گستره ي قرن هاي گذشته تا كنون، بر اين بوده است كه از راه هاي شرعيِ معتبر به استنباط احكام بپردازند و گاه از ادلّه ي خاص و در جاهايي از ادلّه ي عام بهره گيرند. آن ها به اين دو گونه دليل، بسنده نكرده و از ويژگي ها، شيوه ها و رفتارهاي شارع در قانون گذاري، اصولي فراتر از قوانين، به دست آورده كه هرچند در دو دسته ي پيشين، دليلي را بر حكمي، نيافته، ولي به گونه ي يقيني، به اثبات و يا نفي آن، باور پيدا كرده اند. آن اصول را نه از تك گزاره ها، بلكه از مجموعه ي احكام يافته اند و نام مذاق شريعت را بر آن نهاده اند. در اين نوشتار تلاش شده است تا پيوستگي اصطلاح مذاق شريعت با مفاهيم پُرديرينه تري كه در لسان شريعت و كتاب هاي فقيهان پيشين وجود دارد به اثبات برسد. همچنين ضمن نقل و نقد ديدگاه هايي كه در مذاق شريعت وجود دارد (مانند: ارتكاز شريعت، مصالح عامّ و سياقات كلام)، تعريفي تازه از آن ارايه شده و در انجام سخن، به كاركردهاي مذاق شريعت در فرآيند استنباط پرداخته شده است.

The word madhaq (taste, perceptive aptitude) in its compound form madhaq-i shari‘at (religious law taste) or madhaq-i shari‘ (lawmaker’s taste) and the like, have been employed by the Imami jurists and theologians for about two centuries. However, no clear definition has been presented for it so far; and this has caused the term, which has had extensive and significant use in the field of inference, to fade into obscurity and ambiguity. The jurists’ apprehension over centuries up to now has been about achieving inference of rulings through reliable legal ways, and to utilize specific proofs on some occasions, and general proofs on other. They have not contented themselves with these two types of proofs and obtained principles beyond laws from the lawmakers’ characteristics, procedures, and behaviors in legislation that, although they have not found a proof for the ruling from the former two types, they have achieved certainty in its confirmation or negation in a positive way. They have found those principles through a collection of rulings rather than from single propositions. It is attempted in this writing to prove the association of the term madhaq-i shari‘at with more antiquated concepts found in legal language and the books of earlier jurists. In the meantime, while quoting and criticizing the viewpoints existing in madhaq-i shari‘at (such as reliance on religious law, general public’s interests, and trends of speech), a new definition is presented of this term and, in conclusion, the functions of madhaq-i shari‘at in the process of reference is dealt with.