سيري تطبيقي در معناي «برزخ» و «مثال» از ديدگاه فلاسفه، عرفا، و متكلّمان

A Comparative Review on the Meaning of Barzakh and Mithāl in the works of Muslim Philosophers, Gnostics, and Theologians

واژه «برزخ» در لغت و نيز در اصطلاح، معاني گوناگوني دارد كه عدم توجه دقيق به اين معاني، گاه موجب سو برداشت از آن واژه مي‏شود. از اين‏رو، شايسته است كه در يك پژوهش تطبيقي، معاني واژه «برزخ» را در اصطلاح فلاسفه، عرفا، و متكلّمان به طور دقيق بررسي نماييم تا به اين وسيله مانع از هرگونه سو برداشت از اين واژه در اصطلاحات گوناگون شويم. از ديدگاه فلاسفه مسلمان، برزخ به مرتبه‏اي از وجود گفته مي‏شود كه حدّ وسط بين عالم مادّه و عالم عقل است و به دو قسم متّصل و منفصل تقسيم مي‏شود. امّا از نظر عرفا، برزخ به دو قسم نزولي و صعودي تقسيم مي‏گردد؛ قوس نزول و صعود برزخ عرفا هركدام حصّه‏اي از مثال منفصل فلاسفه محسوب مي‏شود. از ديدگاه متكلّمان، برزخ همان عالم حدّ فاصل مرگ و قيامت انسان است كه از نظر مفهوم، با برزخ در اصطلاح فلاسفه و عرفا تباين دارد؛ ولي از نظر مصداق، همان قوس صعودي برزخ عرفاست و با برزخ فلاسفه رابطه عامّ و خاصّ من‏وجه دارد.

The term, “Barzakh” (inter-world) has different literal and technical meanings, and confusing them leads to misunderstanding. This preoccupation was the motive behind this article to sift through to works of philosophers, gnostics, and theologians in order to clarify the exact meanings they invest this term with. The authors conclude that Muslim philosophers use the term “barzakh” to refer to a world between the material and the intellectual worlds, and they divide it into distinct and indistinct ones. Gnostics, on the other hand, divide it into ascending and descending ones. They together form parts of the philosophers’ distinct mith?l. For theologians, however, barzakh represents the intermediary gap between one’s death and the one’s resurrection in the hereafter. It differs, conceptually, from that of philosophers and Gnostics, but it refers to the ascending curve of barzakh in Gnostics.