خان‌هاي سلسله زند و مسيله قفقاز جنوبي

The Khans of Zand Dynasty and the Issue of South Caucasus

با مرگ نادرشاه و جنگ هاي جانشيني بعد از وي-كه ميان فرزندان، عموزادگان و برخي از سردارانش چون كريم خان زند، آزادخان افغان و محمدحسن خان قاجار روي داد- از تسلط حكومت مركزي بر منطقه قفقاز كاسته شد و حكمرانان آن منطقه، با مشاهده ضعف و سستي در حاكميت ايران و براي حفظ منافع خود، دم از استقلال طلبي زدند و برخي از ايشان، به سمت قدرت نوظهور شمالي يعني روسيه كشيده شدند. در زمان فرمانروايي زنديان، بجز اعلام تابعيت صوري اشخاصي چون پناه خان جوانشير و هراكليوس- كه آن هم در نتيجه لشكركشي خان زند به آذربايجان براي مقابله با فتحعلي‌خان افشار صورت گرفت- تلاش ديگري براي اعاده حاكميت ايران بر منطقه قفقاز صورت نگرفت و يا اين كه خان زند، به دليل جنگ با ديگر سرداران نادري و مشكلاتي كه در جنوب كشور داشت- توانايي لازم را در خود نديد تا در اين زمينه به آن جامه عمل بپوشاند. با مرگ كريم خان و آغاز جنگ هاي پي‌در‌پي در ميان سران ايل زند براي جانشيني وي، حاكميت نيم بند و صوري ايران بر اين منطقه، عملاً پايان پذيرفت. در همان دوران روس ها، موفق به تحت الحمايه كردن هراكليوس دوم، حكمران گرجستان، بر اساس عهدنامه گيورگيوسك در سال 1198ق./ 1783م. شدند. با امضاي آن عهدنامه در واپسين سال‌هاي عمر سلسله زند، حكمران گرجستان نه تنها از پرداخت خراج مقرر به دربار ايران شانه خالي كرد، بلكه بهانه هاي لازم را براي مداخله‌هاي بعدي روس ها در ديگر مناطق قفقاز فراهم آورد. اين پژوهش، با استفاده از روشي توصيفي و تحليلي بر مبناي اسناد كتابخانه‌اي، بر آن است تا علاوه بر ترسيم چگونگي اوضاع قفقاز در زمان حاكميت خان‌هاي زند بر بخش هايي از خاك ايران، به اين سوال پاسخ دهد كه منطقه قفقاز و بويژه قفقاز جنوبي، چه جايگاهي در منش سياسي كريم خان و ديگر خان‌هاي زند داشته است.

After the death of Nader Shah and the wars over his succession in which his children, cousins and some of his commanders such as Karim Khan Zand, Azad Khan Afghan and Mohammad Hassan Khan Qajar were involved, the control of the central government over the Caucasus Region was reduced. The rulers of this region, observing the weakness of the government of Iran and aiming to protect their own interests, proclaimed independence and some were attracted to the newly-emerged power of north, Russia. During the reign of Zand Dynasty, except for the superficial declaration of allegiance by individuals such as Panah Khan Javanshir and Erekle – which was done solely because of the Zand army attacking Azerbaijan to confront Fat’h Ali Khan Afshar, no other efforts were made to return the control of Iran over the Caucasus region. One reason for this was that the Zand Khan was busy battling with other Naderi commanders and dealing with problems he was facing in the south of the country and therefore he did not feel ready to take any action in this regard. After the death of Karim Khan and the commencement of continual battles between the heads of the Zand tribe over his succession, the superficial dominance of Iran over this region practically ended. In this period, the Russians were successful to draw up the Georgiyevsk treaty in 1783 with Erekle II, king of Georgia, which made this country a protectorate of Russia. After signing this treaty in the final years of the Zand dynasty, the king of Georgia not only evaded the responsibility of paying taxes to Iran’s court but also paved the way for further interference of the Russians in other regions of Caucasus. This research, using a descriptive and analytic method based on library records, aims to illustrate the conditions of Caucasus during the ruling of the Zand khans over some parts of Iran and to answer the question that what position did the Caucasus region and especially the South Caucasus region have in the political disposition of Karim Khan and other khans of the Zand Dynasty.