جايگاه علما در دستگاه قدرت دوره صفويه (دوران شاه عباس اول، شاه‌صفي و شاه عباس دوم)

The position of ulama in the Safavid reign (The period of King Abbas I, King Safi, and King Abbas II)

پس از ورود برخي از علماي شيعه به حوزه سياست در دوره شاه تهماسب اول، مرحله جديدي در مناسبات علما و فقهاي شيعي آغاز شد. اين مناسبات اگرچه در دوره شاه اسماعيل دوم با وقفه‌اي كوتاه مدت مواجه گرديد، ولي هيچ گاه قطع نشد و در طي دوره صفوي تداوم يافت. مسيله اين است كه آن بخش از علما و فقهاي شيعه كه در دوره شاه تهماسب وارد صحنه سياسي شده بودند و حتي شاه برخي از آن‌ها (از جمله محقق كركي) را اختياري در امور سياسي بخشيده بود و از جنبه نظري نيز همان طور كه منابع اشاره كرده‌اند به حق علما براي حكومت اذعان داشته است، چرا و تحت چه شرايطي از دوره عباس اول تا پايان دوره عباس دوم به‌رغم تداوم همكاري با صفويان نتوانستند جايگاهي را كه محقق كركي كسب كرده بود، باز يابند. در اين مقاله با روش تحقيق تاريخي و با تكيه بر منابع اصلي به بررسي موضوع پرداخته و تلاش شده است به مسايل مطرح شده پاسخ داده شود. بر اساس يافته‌هاي تحقيق در زمان شاه عباس اول مناسبات بين علما و دستگاه قدرت در مدار مشخصي قرار گرفت و شاه با تضعيف نيروهاي قزلباش، قدرت را در دستان خود متمركز ساخت و نيز از مداخله علما در امور سياسي ممانعت به عمل آورد. شاه عباس هيچ گونه مداخله‌اي را كه قدرت مطلقه‌اش را با چالش مواجه كند، نمي‌پذيرفت. علما نيز شرايط جديد را پذيرفته و علاوه بر همكاري عملي با شاه، به تاييد مشروعيت حكومت او مبادرت ورزيدند و اين روند تقريباً تا پايان دوره شاه عباس دوم تداوم يافت و اين شاه نيز هم چون جدش كوشيد با قدرت مطلق حكومت كرده و در عين حال علما را در خدمت خود و حكومت صفوي نگه دارد و از آنها در نيل به اهداف سياسي بهره‌مند گردد.

After the entering of Shiite ulama into politics during the reign of king Tahmasp I, a new stage in the history of Shiite ulama and jurisprudence relations with Safavid kings began. These relations never stopped during the Safavid dynasty, although it experienced a little gap in the reign of King Ismail II. During the reign of king Abbas I, these relations have entered a predetermined domain and after the weakening of the Qizilbash, he has centralized power into his own hands. He controlled Shiite ulama and jurisprudence and also prevented them from entering the political matters. The ulama not only agreed on this new situation, they also cooperated with him by accepting regional positions and confirming his legitimacy. This process continued until the end of the reign of King Abbas II. The king, like his ancestor, tried to rule with absolute power and to keep the ulama at the service of himself and the Safavid state and, in this way, to use them for his own political goals.