در اين كهنه‌محراب فردوسي و نقد سياست‌هاي ساساني و غزنوي در سايه چرخش شخصيت گشتاسب در شاهنامه

Ferdousi and criticism of Sassanid and Ghaznavid politics through Ghoshtasb’s change of character in Shahnameh

يكي از شخصيت‌هايي كه حضور او در شاه‌نامه، وقايعي دردناك را مي‌آفريند، گشتاسب است. چهره اين شاه كياني در شاه‌نامه، متفاوت از آن چيزي است كه در متون ديني اعمّ از اوستا و پهلوي نقش شده است. او در شاه‌نامه پادشاهي كوته‌انديش، آزورز، پيمان‌شكن و خودپرست است؛ در حالي كه در اوستا و متون پهلوي از تقدس بسيار برخوردار است. شايد در ذهن خواننده شاه‌نامه اين پرسش پيش آيد: مگر نه اين كه فردوسي، بنابر تاكيد بسيار خود در اثرش، به منابع مورد استفاده‌اش پاي‌بند بوده، پس چگونه اين چرخش شخصيتي در شاه‌نامه پديدار شده است؟ اين نوشتار بر آن است تا به علل و عوامل اين دگرگوني پاسخ دهد. شايد بتوان چنين پنداشت كه يكي از عوامل تغيير شخصيت گشتاسب، مبارزه فردوسي و ديگر ايران‌دوستانِ هم‌فكر او، با حكام عصر، اعمّ از ترك و تازي باشد. به ديگر سخن، تغيير شخصيت گشتاسب، حاصل اهداف سياسي شاعر و راوياني بوده است كه روايت‌هايي را برخلاف متون ديني زردشتي انتشار داده بودند، چه با گردش شخصيت گشتاسب كه ساسانيان خود را بدو منسوب مي‌كردند، حكومت ساساني و شيوه حكم‌راني آن‌ها مورد نقد قرار مي‌گرفت؛ يعني حكومتي كه محمود غزنوي مدعي پيوند با آن بود؛ كه البته در نوع شكل‌گيري و زمان سيطره شباهت‌هايي بسيار به شيوه حكم‌راني ساسانيان دارد. بنابراين شاعر، چهره حقيقي سلطنت تركان و تازيان را كه طريق حكومت ساساني را مي‌پيمودند و به استبداد ديني و تمركز قدرت روي آورده بودند، آشكار مي‌كند. فردوسي و راويان هم‌فكر او با چرخش احوال گشتاسب، قصد مبارزه با همه كساني را داشتند كه هم‌چون او مي‌انديشيدند و مي‌گفتند و عمل مي‌كردند.

One of the characters whose presence in Shahnameh creates bitter and painful events is Ghoshtasb. The image of this Kiani king in Shahnameh is different from the images drawn in religious texts be it Avesta or Pahlavi. While in Shahnameh he is a shortsighted, voracious, vow breaker and selfish, in Avesta and Pahlavi texts, he is quite holy. May be in the mind of the reader of Shahnameh this question arises: How such a reversal in character has appeared had Ferdousi been fidel to the sources he had used according to his own emphasis in Shahnameh? It is the purpose of this article to explain the factors responsible for this change of character. It could be assumed that one factor is ferdousi’s and other patriots’ opposition towards the Turk or Arab rulers. Ghoshtasb’s change of character is the product of political aims of the poet and the narrators who have published narratives contrary to the Zoroastrian religious texts. Since with Ghoshtasb’s change of character, Sassanid who claimed to be related to Ghoshtasb were criticized that is a governorship which Mahmud Ghaznavi claimed to be related to and of course to a great extent his reign resembled that of Sassanid. Therefore in this way the poet reveals the true picture of Turks and Arabs kingdom which followed the same example of Sassanid and turned toward religious dictatorship and centralization of power. Ferdousi and his fellow thinkers changed the character of Ghoshtasb to fight with all those who thought, spoke and acted like him.