مقايسه دستوري شدگي و دستوري زدايي در فارسي كنوني (مطالعه موردي: تبديل برخي وندهاي تصريفي به اشتقاقي)

A comparative study of Grammaticalization and Degrammaticalization in Persian (A case study: change of some inflectional affixes into derivational ones)

دستوري شدگي فرايندي است كه طي آن اجزاي زباني خصوصيات دستوري بيشتري را كسب مي كنند. اين اجزا در مسير دستوري شدگي مراحل خاصي را با ترتيب مشخصي پشت سر مي گذارند. اين مراحل را با نمودار مرحله اي دستوري شدگي باز مي-نمايند. مراحل در نظر گرفته شده براي دستوري شدگي جهاني نيست؛ با اين حال، بسياري از محققان قايل بر ترتيب مشخصي براي اين مراحل هستند. رايج ترين ترتيب ذكر شده عبارت است از: جز واژگاني آزاد > كلمه نقشي > واژه بست > وند اشتقاقي > وند تصريفي (مسير دستوري شدگي با توجه به خط فارسي از راست به چپ است كه با علامت > نشان داده شده است). اگر تغييري در جهت مخالف در زبان صورت گيرد، آنگاه در زمره دستوري زدايي طبقه بندي مي گردد. دستوري زدايي نسبت به دستوري-شدگي از نظم كمتري برخوردار است، با اين حال زبان شناسان انواعي را براي آن قايل شده اند. در مقاله حاضر، ضمن توصيف دستوري شدگي و دستوري زدايي به يكي از اين انواع دستوري زدايي، يعني تصريف زدايي در زبان فارسي مي پردازيم. در تصريف زدايي وندهاي تصريفي با از دست دادن بعضي خصوصيات دستوري خود تبديل به وندهاي اشتقاقي مي شوند. وندهاي ب- و ن- فارسي نمونه خوبي براي اين نوع تغيير هستند. اين دو پيشوند در بعضي از كاربردهاي خود تبديل به وندهاي اشتقاقي شده‌اند. در اينجا ما سير تكوين و تغيير اين دو پيشوند را در فارسي جديد (يعني فارسي دوران اسلامي) با توجه به نمودار دستوري شدگي نشان خواهيم داد و سپس با توجه به شواهد، ثابت خواهيم كرد علي رغم اينكه ب- و ن- خصوصيات دستوري خود را در بعضي كاربردها از دست داده-اند، ولي مسير دستوري زدايي اين دو جز الزاماً خلاف همان مسير طي شده هنگام تكوين آنها نيست

Degrammaticalization is regarded as a process in which grams lose their grammatical properties. This process is attested in many languages of the world. Its related findings have evidently weakened the claim of unidirectionality in grammaticalization. Degrammation, deinflectionalization and debonding are among the major types of degrammaticalization established for this process of change (Norde2009:3). In this article, based on the evidence from prose texts of New Persian, it is illustrated that the verbal prefixes of be- and ne- in their development in the process of grammaticalization passed through the stages of function words and clitics, and finally have been used as inflectional verbal prefixes. In an evidently recent development, these two prefixes in some of their occurrences have changed into derivational prefixes. In this process of deinflectionalization, be- and ne- , unlike their inflectional counterparts, are no longer stress-bearing prefixes and they can change the class of the bases they are attached to. The whole picture of change in be- and ne- suggests that the two processes of grammaticalization and degrammaticalization cannot be considered as mirror image of each other, since be- and ne- in their degrammaticalization do not move back to the same path of change through which they became more grammaticalized.