اسكندر: از هجوم تا جذب

Alexander: From Invasion to Absorption

با اين كه شخصيت اسكندر در حماسه ملي ايران آميخته‌اي است از صفات خوب و بد، در مطالعات شاهنامه شناسي و تاريخي ايران نوعي "اسكندرستيزي" غير منطقي به چشم مي‌خورد كه با اشاعه داستان اسكندر در فرهنگ ادبي و شفاهي ايران در تناقض است. به روايت شاهنامه، اسكندر فرزند داراب و از سلاله شاهان ايران است و از نظر قانوني بر تاج و تخت ايران حق دارد. داستان كشورگشايي‌هاي او (2408 بيت) با تفصيلي بيش از برخي داستان‌‌هاي معروف شاهنامه نقل شده است. برخي از محققين به تبعيت از نولدكه معتقدند ايرانيان براي اين كه از خواري شكست به دست اسكندر برهند، داستان خويشاوندي اسكندر با داراب را اختراع كردند تا اسكندر را شاهي ايراني قلمداد كنند. اين مقاله احتمالات ديگر را در اين باب در نظر مي‌گيرد. يكي اين كه داستان خويشاوندي اسكندر با داراب ساخته دستگاه تبليغاتي اسكندر باشد، زيرا داستان مشابهي در باب خويشاوندي اسكندر با شاهان مصر باستان كه براي مشروعيت بخشيدن به حكومت اسكندر بر مصر اختراع شده نيز موجود است. دوم اين كه اين قصص ساخته و پرداخته اشراف دورگه ايراني ـ يوناني و مصري ـ يوناني باشد، كه پس از فتح ايران و مصر از ازدواج فاتحان يوناني و دختران اشراف اين دو سرزمين به وجود آمدند. مولف بر اين نظر است كه امكان وجود اين علل چندگانه در عرض هم بيشتر از اين است كه ايرانيان داستان اسكندر را به خاطر كاستن از تلخي شكست ساخته باشند. همين كه اسكندر به صورت قهرماني ملي و كاملا ً ايراني در آمده است، نشان مي‌دهد كه منشا داستان هرچه باشد، اسكندر در ادب رسمي و عاميانه ايران از ديرباز پذيرفته و ايراني شده بوده است.

The character of Alexander is a mingling of good and bad features; however, there is a kind of illogical anti- Alexander attitude in the studies of the Shah-nameh which is in contrast with the popularity of Alexander in both oral tradition and formal literature. In the Shah-nameh, Alexander is the son of Darab and a descendant of Iranian kings and is entitled to the crown. His story is narrated in about 2408 couplets in detail. The Shah-nameh episode of Alexander has been interpreted by N?ldeke and others as a “face-saving” stratagem aimed at lessening the dishonor of defeat by an alien invader. Although the idea that Iranians may have concocted this story in order to soften the blow of foreign conquest is plausible, this plausibility is not the same thing as proof. A similar story according to which Alexander is the son of an Egyptian king exists in Egyptian versions of the story of Alexander. Since these similar tales existed among two peoples whom Alexander vanquished and then sought to conciliate, it could be equally assumed if these two tales were made up by Alexander’s own propagandists. Alternatively, these tales may have been fabricated by the Greco-Persian and Greco-Egyptian nobilities of the post-conquest societies of Iran and Egypt which sought to bridge the gap between the worlds of their fathers with those of their mothers. All of these scenarios, which are not necessarily mutually exclusive, are plausible. The article discusses these different interpretations by drawing on the known historical details of Alexander’s invasion of Iran.