تحليل انسان‌شناختي اسطوره فر و كاركرد‌هاي آن در شاهنامه فردوسي و اساطير ايران

The Anthropological Analysis of the “Farreh” Myth And Its Functions in Ferdowsi’s Shah-nameh

فر در شاهنامه، يكي از مهم‌ترين و پربسامدترين مفاهيم اين متن حماسي است. مفهوم مينوي فر با نشانه‌‌هايي چون ‌هاله نور، توانايي خرق عادت، تسلط بر طبيعت، ارتباط با بخت و شناسه‌‌هاي مادي‌اي چون جانوران و ابزار‌هاي مقدس بر شخصيت فرهمند نمايان مي‌شود. اين اسطوره، با شكل گيري اجتماع، مفهوم طبقه و دو نوع مشروعيت فرهمندانه و خوني در ارتباط است و انواعي دارد كه مهم‌ترين آن فرّ كياني است؛ فرّي كه مشروعيت شاه را در راستاي تفويض حق الهي حكومت به او توجيه مي‌كند و از منظر انسان شناختي، مي‌توان آن را از جلوه‌‌هاي نياي مقدس بشر يا قهرمان فرهنگي مدنيّت دانست كه به شكل گيري الگوي شاه- موبد كه در شاهنامه الگويي بنيادين است مي‌انجامد. در اين الگو، فرّ كياني، مستلزم داشتن گوهر نژادي و نمادي از حمايت الهي مشروطي است كه در صورت عدم پايبندي به خويشكاري از شاه مي‌گسلد. در اين جستار، ضمن بررسي خويشكاري‌‌ها و كاركرد‌هاي فر در شاهنامه، با رويكرد انسان شناختي، علت اهميت ديني- سياسي اين مفهوم را بررسي و آن را با نمونه‌‌هاي هم‌ارز خود در اساطير ملل چون مانا، كاريزما و توپو مقايسه كرده‌ايم. از منظر روان شناسي تحليلي، شكل‌گيري الگوي شاه- موبد بر مبناي شبيه سازي فرد با كهن الگوي مانا و تجسم شخصيت مانايي يا فرهمند و لغزش و گسستن فرّه از او، با نظريات جنون شيدايي، تورم رواني و قانون وحدت روحي توده بررسي شده است.

In Ferdowsi’s Shah-nameh, “Farr” is one of the most important and most frequent concepts. The ideal concept of “Farr” appears in the charismatic (i.e. Farreh-mand) person in the form of holy light, miraculous powers, mastery over nature, good fortune, or in the form of material indices like sacred animals and tools. This myth is associated with the formation of community, the concept of social class, and two types of legitimacy: charisma and kinship. There are several types of Farr of which the most important is “Kayanid Farreh” which justifies the legitimacy of the king and accords divine status to his government. From the anthropological perspective, Farr may be considered as a manifestation of the holy ancestor of humankind or the cultural hero of the civilization that leads to the formation of the original pattern of the priest-king in Ferdowsi’s Shah-nameh. In this pattern, Kayanid Farreh will require a hereditary background and is a symbol of conditional divine protection of the king and would leave him in case the king fails to meet the requirements of his divine office. In the present paper, after examining the functions of Farr in the Shah-nameh, it is attempted to study the religious and political significance of this concept using an anthropological approach. It is then compared with equivalent concepts such as Manna, Charisma and Topo in the mythology of other nations. The formation of the priest-king model as the personification of the Manna archetype is also analyzed. The sin and the subsequent separation of Farreh are also examined in the charismatic personality based on theories of psychic inflation and the unity of the mind of the crowd.