حكومت شخصي وكودتاي نظامي در ايران معاصر؛ بررسي مقايسه‌اي كودتاهاي 1299، 1332 و 1359 ه.ش

Personalist Government and Coup d’états in Contemporary Iran; Comparative study of 1299, 1332 & 1359 coup d’états

حكومت شخصي و نوع افراطي آن «سلطانيسم» به تعبير ماكس وبر گونه‌اي از سلطه يا اقتدار سنتي است و بنابر ديدگاه نظريه پردازان سياست و حكومت تطبيقي در سده بيستم با ويژگي‌هايي همچون شخصي شدن قدرت سياسي، ضعف شديد نهادهاي سياسي و مدني، فساد سياسي، و... مشخص مي‌شود. در ‌ايران نخستين حكومت شخصي مدرن در قالب دولت مطلقه رضاشاهي با وقوع كودتاي نظامي سوم اسفند 1299شمسي شكل گرفت و پس از آن با تكيه بر ارتش مدرن به‌عنوان سنگ پايه و مهمترين ستون قدرت سلسله جديد تلاش كرد مسير خود را به سوي خودكامگي هموار نمايد.‌اين ارتش با انجام كودتاهاي 1332 و 1359 (كودتاي نوژه) سعي كرد اساسي‌ترين رسالت خود يعني حفظ و حراست از خاندان پهلوي را به نحو احسن انجام دهد. با‌اين حال، ‌اين نهاد كليدي در نظام سلطنتي پهلوي‌ها در نهايت نتوانست حكومت شخصي محمدرضا شاه را از فروپاشي برهاند. پاسخ به‌اين مساله و پرسش‌هايي از ‌اين دست هدف اصلي نوشتار حاضر را تشكيل مي‌دهد. بدين‌ منظور تلاش خواهد شد با بهره‌گيري از الگوي نظري صاحبنظراني چون؛ جانوويتز (مدل پادگاني)،‌ هانتينگتون (ايديولوژي) و به‌ويژه اس.اي فاينر به بررسي مقايسه‌اي سه كودتاي 1299، 1332، 1359 در بعد رهبري، ايديولوژي، سطوح مداخله نظاميان در سياست ‌ايران معاصر و همچنين نقش قدرت‌هاي خارجي در اجرا و تحكيم ‌اين روند پرداخته شود.

In Weberian viewpoint personalist rule and its extreme version, sultanism, is a type of traditional authority which also according to the theorists of comparative politics and government of the 20th century, should be placed in the category of non-democratic regimes. These regimes are usually characterized by personalization of power, institutional weakness, political corruption, use of violence and coercive instruments and so on. In Iran, the first personalist government was Reza Shah’s absolutist state which was established as the result of 1299 coup d’état, after that, by relying on modern army, the foundation of a new dynasty was set up and the path was paved toward authoritarianism. Although this army tried to secure Pahlaviʹs dynasty by 1332 and 1359 coup d’état but this key institution in Pahlaviʹs presonalist state finally failed to rescue it from overthrow. The main purpose of this article is to answer this question and other similar ones. To do so, in comparative perspective and by using theoretical models of theorists like Janowitz, Huntington and especially A. S. Finer, we try to study three coup d’état in terms of leadership, ideology and the extent of soldierʹs intervention in politics and also the role of foreign powers in establishing this trend.