حسـن و قبـح عقـلي‏ و سرشت خدايي انسان در مكاتب كلامي و انديشه مولوي

Intellectuality of Goodness and Evil and the Divine Nature of Human Beings in Rumi’s Thought

عقلي يا شرعي دانستن خوبي يا بدي كارها از مهم ترين مباني كلامي و دين شناسي انديشمندان و مكاتب كلامي است. به پرسش هاي زير بر بنياد اين قاعده پاسخ داده مي شود: آيا خوب بودن و شايسته پاداش بودن كارهايي از قبيل نجات فرد بيگناه، از اين سبب است كه اين اعمال في نفسه به ترتيب خوب يا بدند؟ يا فقط به دليل دستور خداوند، خوب يا بد شده اند؟ چنانچه حق تعالي قتل بيگناه را دستور مي داد، بالتبع امري خوب بود؟ همچنين آيا خداوند نيز تابع معيارهاي خوبي و بدي است كه افعال ذاتاً دارند يا آنچه آن خسرو كند ، شيرين بود؟ به پرسشي ديگر، براي مثال اگر خداوند در روز قيامت كودكي را معذب كند، آيا از او هم چنين كاري زشت است؟يا آنكه خالق كاينات فراتر از معيارهاي رايج ارزش هاي انساني است و از او هيچ كاري قبيح نيست؟ بعد مهم ديگر اين قاعده اين است كه آيا كساني كه پيام انبيا را نشنيده اند نيز بر اساس حجت باطني ( عقل نظري و عملي) مورد بازخواست يا پاداش خواهند بود؟ آيا آدميان پيش از پذيرش دين هم مكلف به شناخت حضرت حق مي باشند؟ آيا آنچه امور اخلاقي و انساني ناميده مي شود ديني تر هست؟ از مكاتب كلامي، معتزله و شيعه و ماتريديه طرفدار عقلي بودن و ذاتي بودن حسن و قبح و اشاعره به شرعي بودن آن باور داشته اند. اين مقاله به بررسي ديدگاه مولوي در اين باب و لوازم پايبندي به اين قاعده كلامي مي-پردازد و با نقل سخنان وي در فيه مافيه و مثنوي، مدعي است كه بر خلاف نظر بسياري از مولوي پژوهان، نظرگاه مولانا در اين باب با اشاعره همسويي ندارد وبا موضع حنفيه ماتريديه و معتزله شيعه همنواست.

One of the important principles in theology and Islamic studies is the intellectuality or religiosity of goodness and evil. It is based on this principle that the following questions can be answered: Does the goodness and praiseworthiness of good deeds such as saving the innocent emanate from their nature? Would the killing of innocent people be considered as a good deed, if God ordered people to do so? Does God follow the natural criteria of goodness and badness or is it that whatever he does is good? For example if God punishes a child in the dooms day, can this be viewed as an evil deed? Is it the case that God transcends the ordinary human values so that none of His deeds could be considered as evil? Will those who never heard prophetic messages be punished based on innate criteria? Are people obliged to know God even before accepting religion? Is it the case that whatever is called ethical and humane is also religious? The Mo’tazelites, the Shiites and the Matoridites believe in the innateness of goodness and evil, while the Ash’arites believe in their religiosity. The present article explores Rumi’s views in his Fihe Ma Fih and Mathnavi. The claim is that his position is not consistent with the Ash’arites views and that it is more consistent with Hanafi-Matridites, Mo’tazelites and Shiites Key Terms: intellectuality and religiosity of goodness and evil, Rumi(Mawlana), Ash’arites, Mo’tazelites, Hanafites, Maturidites, Shiites