كيفيت و حدود عذاب اُخروي در نگرش عرفاني محي الدين-ابن عربي

The Limits and Quality of Otherworldly Chastisement from Ibn Arabi’s Sufistic

بحث از نظام پاداش و جزاي الهي در جهان آخرت و كميت و كيفيت عقوبت اُخروي، به ويژه مسيله جاودانگي جهنم و خُلود عذاب اُخروي، از مباحث مهم در كلام، فلسفه و عرفان بوده است. ا بن-عربي به عنوان انديشمندي برجسته در ساحت عرفان نظري، نخستين كسي است كه برخلاف متشرعان و عامه اهل ديانت، در رويكردي ويژه و استثنايي، ضمن قايل شدن به ناپايداري و محدوديت عذاب الهي، «جهنم» و كيفر اُخروي را امري نسبي و داراي مفهومي متغير مي‌داند. وي در نظريه پردازي عرفاني خود به مدد تاويل و با بهره گيري از تمثيل، ضمن اثبات نسبي بودن معناي دوزخ و عذاب، با رويكردي عاطفي و انسان دوستانه درصدد نشان دادن ناچيزبودن اعمال انسان در برابر رحمت بي كران الهي است. ابن عربي، با بازگرداندن معناي «عذاب» به ريشه لغوي «عذب»- به معناي گوارا و دلنشين- معتقد است نحوه پذيرش عذاب اُخروي را از سوي گروه‌هاي مختلف اهل دوزخ، با توجه با استعدادها و قابليت‌هاي متفاوت آنها، عذاب را براي آنها در اشكال و كيفيات متنوع، به امري گوارا و دلپذير تبديل مي گرداند. «تناسب كيفر اُخروي با عمل دنيوي»، «امكان خُلف وعيد از جانب خدا در روز قيامت» و «عَرَضي بودن عمل انسان در برابر جوهري بودن فطرت الهي در وي» از جمله دلايل ابن‌عربي براي اثبات ديدگاه خود در خصوص ابدي نبودن عذاب اُخروي است.

The otherworldly chastisement and its quality and quantity, especially the eternity of hell-fire are among the most important topics of discussion in theology, philosophy and Sufism. Ibn Arabi, as a distinguished scholar in theoretical Sufism, who, in contrast with those devoted to Islamic law and the common religious people, considers divine retribution as non-eternal. With an extra-ordinary approach, he holds that hell-fire has a relative changing state. Ibn Arabi tries to support the idea of the relativity of divine retribution and hell-fire and to show the meagerness of human deeds vis-a-vis God’s grace. He believes in the transformation of divine retribution to divine grace and ultimately to eternal peace. ‘The proportionality of divine retribution to worldly deeds’, ‘the possibility of warnings being refuted by God on the Day of Judgment’ and ‘the non-inherent nature of deeds and the essence of natural disposition’ are reasons put forward by Ibn Arabi to support his view of non-eternity of hell-fire. Key Terms: divine chastisement, Ibn Arabi, hell-fire, punishment, Sufism .