مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - پاسخ به « مرور سيستماتيك: روش‌شناسي براي جلوگيري از سوگيري‌ها يا توجيه آنها؟»نقشه برداري برنامه درسي (كاربردها و مزايا)

چكيده فارسي :

ضمن تشكر فراوان از همكار گرامي جناب آقاي شكرانه كه با علاقه و بهره‌گيري از مطالعات و تجربيات خود در روش‌شناسي پژوهش تلاش نموده‌اند كليه موارد قابل ذكر در يك مرور سيستماتيك را به تفصيل و به صورت يك مقاله مروري بيان نمايند، همان‌طور كه در بخش نتيجه‌گيري اين نامه ذكر شده است به نظر مي‌رسد نامه بيشتر با هدف اطلاع‌رساني كلي تدوين شده است. البته اين اطلاع‌رساني كلي مي‌توانست به صورت نامه به سردبير آورده شود چرا كه موارد ذكر شده در اين نامه بيشتر به ارايه درس و آموزش شبيه است تا نقد يك مقاله زيرا نويسنده محترم حتي يك نكته در مورد مرور سيستماتيك را از قلم نينداخته‌اند و تمركز روي مقاله مورد نقد نبوده است. با اين وجود به برخي از نكات مطرح شده كه قابل پاسخ دادن است به شرح ذيل اشاره مي‌شود: يكي از مهم‌ترين نكاتي كه در پاسخ به نامه اين خواننده محترم بايد آورده شود اين است كه مطالعه مورد نظر هر چند توسط افرادي از گروه پزشكي انجام شده ولي صرفاً يك مطالعه در گستره علوم پزشكي نيست بلكه مروري نظام‌مند در حيطه آموزش است كه براي انجام آن از بخش‌هايي از راهنماي (BEME: Best evidence Medical education) استفاده شده است. نهاد بين‌المللي BEME با اين كه در بستر و زمينه‌اي از EBM شكل گرفته ولي BEME و مرورهاي نظام‌مند آموزشي در تامين شواهدي از روش‌ها و مداخلات آموزشي براي كمك به تصميم‌گيري بهتر معلمان و اساتيد در برنامه‌هاي آموزشي ايشان و هم چنين سياست‌گذاران آموزشي موثر است(1و2) و با EBM و مرورهاي نظام‌مند در آن متفاوت است. پرسش اصلي پژوهش در اين مطالعه همان‌گونه كه از عنوان مقاله مشخص مي‌شود، اين بود كه: نقشه‌برداري برنامه درسي چه مزايا و كاربردهايي داشته و آيا بايد استفاده شود؟ آيا مي‌تواند براي افراد و گروه‌هاي آموزشي مفيد باشد؟ در نامه خواننده محترم آورده شده است كه با توجه به ماهيت مرور نظام‌مند توصيه مي‌شود كه حداقل يك متخصص جستجو، دو متخصص موضوعي و دو متخصص روش‌شناسي در تيم مرور وجود داشته باشند. وجود و حضور اين افراد در تيم پژوهش شايسته است ولي از آن جا كه در برخي منابع مرور سيستماتيك به آن اشاره و يا تاكيد نشده است، امري اختياري بوده و بايسته و ضروري نيست. لذا در اين پژوهش از دو متخصص براي تعيين كليد واژه و يك متخصص براي جستجو و طراحي پروتكل استفاده شده است. در ارتباط با منابع جستجو، در اين پژوهش از ERIC و SPRINGERLINK كه بيشترين احتمال وجود مقالاتي با اين موضوع را داشتند در كنار گوگل و گوگل اسكولار كه بسياري از سايت‌ها و مجلات را نمايه مي‌كنند استفاده شده است و استفاده از PUBMED صرفاً براي اين بوده كه متوجه شويم آيا در عرصه پزشكي به اين موضوع پرداخته شده است يا خير؟ به دليل يافتن برخي منابع و مقالات معتبر در SPRINGERLINK، اين سايت با حداقل محدوديت جستجو شد. در اين مطالعه علاوه بر سايت‌هاي مذكور، از جستجوي دستي و كتابخانه‌‌اي و روش كنترل رفرنس‌ها و هم‌چنين پرسش از صاحب‌نظران موضوعي استفاده شده است كه البته در اين مقاله ذكر نشده است. از آن جا كه با جستجو در اين موتور جستجو‌ها و منابع به تعداد كافي و موردنظر منبع دسترسي يافته‌ايم و تقريباً به اشباع اطلاعات دست يافتيم لذا تيم پژوهش ادامه جستجو را لازم ندانست. در نامه مربوطه آورده شده كه گزارش استراتژي جستجو حداقل براي يكي از منابع اصلي لازم است اين در حالي است كه بيان و يا عدم بيان استراتژي جستجو در مقاله بستگي به نظر داوران هر مجله علمي پژوهشي دارد از طرفي در مقالات مرور سيستماتيك چاپ شده در BEME نيز اين مورد ديده نشده است(3) در مورد فلوچارت پريسما نيز هرچند كه وجود آن مي‌تواند راهنمايي براي خوانندگان در استفاده از منابع باشد. در تعدادي از مقالات مرور نظام‌مند ديده نمي‌شود(3). در متن نامه آمده است كه تاريخ دقيق جستجو نيز به دليل روزآمدسازي منابع جستجو، بايد گزارش شود، در مورد اين مقاله تاريخ جستجو بيان شده است ضمن اين كه در روزهاي نزديك به چاپ نيز تقريباً همه منابع مجدداً بازيابي شدند ولي استراتژي جستجو فقط در همان محدوده زماني استفاده شده است. منطق تيم پژوهش براي انتخاب 50 تا 100 نتيجه حاصل از جستجو در منابع، اين بود كه مرتبط‌ترين مقالات در 50 تا 100 نتيجه اول وجود دارد، به اين نكته در برخي از مقالات مرور نظام‌مند نيز اشاره شده است(4). در مورد استفاده از يك نفر براي بررسي مطالعات، كه به عنوان بخشي از سوگيري مقاله اشاره شده است، بايد گفت از آن‌جا كه براي تحليل محتوا الگوي خاصي وجود داشته و هدف از آن استخراج مزايا و كاربردهاي نقشه برنامه درسي بوده است لذا استفاده از يك نفر به عدم سوگيري در انتخاب و استفاده از يك يا برخي از منابع منجر شده و همه منابع با دقت يكسان مورد بررسي قرار گرفت. در اين نامه بخشي با عنوان سوگيري‌هاي انتشاراتي محتمل در مرور نظام‌مند آمده است. بيان اين موضوع كاملاً با هدف آموزش‌دهندگي اين نامه منطبق است. ولي با توجه به اين كه زبان خاصي جز معيار ورود منابع نبوده است و هيچ منبع فارسي در مرور وجود نداشته، شايد چندان قابل طرح نباشد. علاوه بر اين پرسش پژوهش صرفاً خاص ايران نيست و استفاده از تجارب بين‌المللي مد نظر پژوهشگران بوده است نه تك تك كشورها و يا كشوري خاص. با توجه به موضوع پژوهش، مواردي از تجارب مربوط به هر كشوري مي‌توانست مورد استفاده قرار گيرد ضمن اين كه تكراري بودن بسياري از موارد ذكر شده در مزايا و كاربردهاي نقشه برنامه درسي، مي‌تواند مشابه بودن نتايج مدنظر در مطالعات مختلف را نشان دهد. در بخشي تحت عنوان رعايت اخلاق در انتشارات به كپي رايت اشاره شده است، كه متاسفانه در هيچ يك از محافل علمي پژوهشي ما به اين صورت كه در نامه تدوين شده توسط خواننده محترم آمده لحاظ نمي‌شود. لازم به ذكر است كه در هر بخش از مقاله مورد بحث، كه جدول و شكل مربوط به يك نويسنده آمده است حتماً عنوان منبع آورده شده است. در انتهاي نامه، نويسنده پيشنهاد داده‌اند كه «لزومي ندارد تمامي مرورهاي نظام‌مند در مجلات منتشر شوند» كه به نظر نويسندگان اين مقاله منطقي به نظر نمي‌آيد چرا كه هدف مرور سيستماتيك جمع‌بندي مطالعات انجام شده در يك حوزه و پاسخ به سوالي مشخص در زمينه‌اي خاص است كه از نظر علمي و اطلاع‌رساني مي‌تواند بسيار مفيد باشد. علاوه بر اين نويسنده محترم دلايل متقني براي اين ادعا ارايه ننموده‌اند. در پايان از نكات بسيار ارزشمندي كه در مورد روش‌شناسي مرور سيستماتيك در اين نامه آورده شده است تشكر و سپاس‌گزاري مي‌كنيم.