پيشنهادي در چگونگي طرّاحي (مهندسي) شبكه تامين آب در كاروانسراي كويري نوگنبد بر پايه نتايج به دست آمده از بررسي باستان شناختي منطقه نوگنبد ـ اركان در نايين

A Study on Designing Provision, Transfer, and Reserving Water in Halfway Caravansarais;

ارتباط بين مراكز مهمّ استقراري در فلات مركزي ايران و به خصوص در مكان هاي كويري بدون داشتن سيستم ارتباطي مطمين امكان پذير نبوده است. در اين بين، طرّاحي شبكه‌هاي ارتباطي ازطريق ساخت جاده هايي قابل اطمينان، با اقامتگاه هاي بين راهي در مناطق كويري كه عمدتاًً فاقد منابع آبي مطمين سطحي و زيرزميني هستند نياز به تدابيري خاص دارد. ايرانيان با شناخت منابع آبي پايدار و ابداع تكنيك هاي پيشرفته تامين، انتقال و ذخيره آب و نيز از طريق ساخت تاسيسات امن بين راهي، به بهترين شكل ممكن زيرساخت هاي لازم را براي دسترسي آسان تجاري، سياسي و اقتصادي بين مراكز مهمّ حكومتي و تجاري با يكديگر فراهم نموده اند. ساخت كاروانسراها و شبكه هاي گسترده جاده اي در مراكز خشك و بدون آب كوير مركزي ايران با ابداع قنات و طرّاحي شبكه هاي انتقال آب به وسيله حفر يا احداث كانال در دل سنگ يا با لوله هاي سفالين (تنبوشه)، ساخت فضاهاي ذخيره آب از قبيل آب انبار يا استخر امكان پذير شده است. مقاله حاضر در جهت دستيابي به پاسخ پرسشي است بنيادي در زمينه چگونگي طرّاحي (مهندسي) شبكه هاي تامين آب در كاروانسراهاي كويري. از اين رو با مطالعه متون و بررسي ميداني به صورت موردي، منطقه نايين و در واقع كاروانسراي نوگنبد در 24 كيلومتري شرق نايين بر سر راه نايين ـ يزد، به عنوان موضوع تحقيق انتخاب گرديد. در اين منطقه حداقل از قرن هفتم هـ. ق. ضمن شناسايي منابع مطمين آبي در روستاي اركان در فاصله 15 كيلومتري كاروانسراي نوگنبد در كنار جاده اصلي اصفهان به يزد، شبكه انتقال آب پيشرفته اي با تنبوشه هاي سفالي، طرّاحي و اجرا شده كه آب دريافتي پس از انتقال به نوگنبد از طريق آب انباري با حجم ذخيره مطمين به مصرف كاروانياني مي رسيد كه به صورت شبانه روز در بين مراكز مهمّ استقراري مركز ايران (اصفهان و كاشان) با شرق و جنوب شرق آن (همچون يزد و كرمان) در تردّد بوده اند.

The contact between major settlements in the Central Plateau of Iran, especially in desert areas, was not possible without having a secure communication system. In this regard, designing communication networks through constructing secure roads with halfway caravansarais in desert areas, usually without secure underground and surface water supply, needed special insights and provisions. Iranians with good knowledge on water resources and inventing developed techniques of provision, transfer, and reserving water, in addition to constructing halfway installations, in a best way established the necessary foundations for commercial, political, and economic communication between major governmental and commercial centers. Constructing caravansarais and extensive road systems in arid and dry areas in Central Plateau was possible through inventing Qanat and designing water transfer system by digging canals in stone, making ceramic pipe lines (Tanbushe), and constructing water reservoirs. The present study is seeking to solve the basic question on the circumstances of designing the water provision systems in halfway caravansarais. For this purpose we chose Nowgonbad caravansarai in the area between Naein and Arekan. Our methodology was based on both examining sources and field observations. In the study area we know, through sources, the existence of confident water resources near Arekan village, 15 km far from Nowgonbad caravanserai, from at least the 7th century AD. In addition, there was a sophisticated water transfer system designed and executed by use of ceramic water pipes by which water could reach the Nowgonbad caravanserai, where it was stored in reservoirs and then used by the various caravans