شرحي بر اصول و قواعد شهرسازي بومي در ارتباط با نظريه هاي معاصر شهرسازي

An Explanation of Principles and Rules of Indigenous Urban Planning in Relation with Contemporary Urban Planning Theories

هدف اصلي نوشتار حاضر نيل به تصوير و تصوري بيش و كم روشن از اصول و قواعد شهرسازي بومي (ايراني - اسلامي) است. از يك سو، مكتب شهرسازي اصفهان به دليل تبيين روشن و دقيق مضموني، در تاريخ معماري و شهرسازي ايران، به عنوان نمادي از شهرسازي بومي معرفي گرديده و شرح و بسط يافته است، و از سوي ديگر دو جنبش «نوشهرگرايي» و «هسته هاي سازمند شهري» Urban Village)) به مثابه نمادي از نظريه هاي معاصر شهري و روستايي، كه ريشه در انگاره پايداري دارند، بازخواني شده اند. در هر بخش، در كنار مروري بر برخي از مهم ترين منابع مكتوب مرتبط با موضوع، سعي گرديده در قالب جداولي مشخص، سياهه اي از مهم ترين اصول و آموزه هاي هر مكتب ارايه و در صورت لزوم با يكديگر مقايسه گردند. در انتها نيز، از طريق مقابله آموزه هاي مستخرج از مكتب شهرسازي اصفهان (آموزه هاي بومي) با مولفه ها و مشخصه هاي جنبش هاي «نوشهرگرايي» و «هسته هاي سازمند شهري» (مولفه هاي جهان شمول)، افتراقات و اشتراكات ميان آن ها مورد تحليل قرار گرفته و بر مبناي چنين قياسي، آموزه هاي پيشنهادي نوشتار تحت عنوان اصول و قواعد شهرسازي بومي در قالب بيست محور ارايه گرديده است. يافته هاي پژوهش نشان از آن دارند كه ميان انگاره هاي مكتب شهرسازي اصفهان و اصول و قواعد نظريه هاي معاصر شهرسازي، بالاخص «نوشهرگرايي» و «هسته هاي سازمند شهري» ، تمايزهايي اندك و قرابت هايي بي-شمار وجود دارد. در واقع تحليل قياسي اين دو جريان، بيش از آن كه مبين تعارض و ناهمخواني ميان ويژگي هاي شهرسازي بومي و مولفه هاي معاصر و جهان شمول شهري باشد، قرين و همسو بودن اين و آن را يادآور مي شود. گو اين كه در ارتباط با موضوعاتي هم چون «حمل و نقل و ارتباطات»، «زمان سفر»، «فشردگي بافت» و ... تمايزاتي ميان اين دو جريان مشاهده مي شود، نگاهي دقيق تر حكايت از آن دارد كه ريشه اين تفاوت ها به ناهم زماني جريان هاي مذكور باز مي گردد؛ به بيان ساده، اين مصاديق تناقض زا، بنا به مقتضيات و شرايط زمانه و با عطف به زيست جهان ايرانيان عصر صفويه، هرگز در مكتب شهرسازي اصفهان به عنوان چالشي جدي مطرح نبوده اند. در مقابل ريشه داشتن ذات مفهوم پايداري در سويه ها و ويژگي هاي شهر سنتي - ماقبل مدرن، زمينه ساز شكل گيري قرابت هاي بسياري ميان جريانات معاصر شهرسازي و مكتب شهرسازي اصفهان شده است. اين تشابهات محملي مناسب اند براي استخراج اصول و قواعد شهرسازي بومي؛ اصولي كه از يك سو سر در درون دارند و رگه هايي از آموزه هاي مكتب شهرسازي اصفهان را در خود دارند و از ديگر سوي نگاه به بيرون دارند و پژواكي از مولفه ها و مشخصه هاي مكاتب معاصر شهرسازي را بيان مي كنند. حوزه شمول اين اصول، تنها، شهر و عرصه هاي شهري نيست، بلكه روستا و قلمروهاي روستايي را نيز مي تواند در برگيرد.

The main objective of this paper is to reach a more or less clear image and perception of principles and rules of indigenous urban planning and design. On the one hand, Isfahan School in urban planning has been introduced, explained and extended as a symbol of indigenous urban planning and design owing to the clear and precise explanation of its content in the history of Iranʹs architecture and urbanism; and on the other hand, two movements of "New Urbanism" and "Urban Village" have been reviewed as an emblem of contemporary urban theories that originated from the concept of the sustainability. In each part, besides reviewing some of the most important references related to our subject, it is endeavored to represent, and if necessary, to compare a list of the most salient doctrines and principles of every school in a table form. In the final part, through a confrontation between doctrines extracted from Isfahan School in urban planning (indigenous doctrine) and distinguishing features of New Urbanism and Urban Village (universal characteristics), similarities and dissimilarities of them have been analyzed. Based on such comparison, proposed doctrines of this paper entitled as principles and rules of indigenous urban planning and design have been represented in the form of twenty subjects. Research findings reveal that there are few differences and a great deal of proximity between features of Isfahan School in urban planning and principles and rules of contemporary urban theories. In fact, the analytical comparison mostly shows the same tendency and scarcely discrepancies and lack of harmony between them. Albeit some of contrasts are seen in relation with subjects including "mode of transportation", "journey time", "compactness" and etc, taking a close look, indicates that roots of such contrasts is associated with lack of the simultaneity of them. In simple word, these contrasting examples have never been a serious concern in Isfahan School in urban planning due to circumstances of that period, that is, conditions of Iran in Safaviyeh era. In contrary, emerging a large quantity of proximity between contemporary urban theories and Isfahan School in urban planning indicates this fact that the essence of the sustainability is derived from the characteristics of traditional cities. These similarities are a pleasant context to extract principles and rules of indigenous urban planning and design; principles that revert to the inside and have signs of doctrines of Isfahan School in urban planning on the one hand, and look to outside and express signals of distinguishing features and components of contemporary urban theories on the other hand.