تحول ساختاري نهاد وزارت در مصرِ عصر فاطمي

Structural Changes in Vizierate Institute in Egypt during Fatimid Era

نهضت شيعه اسماعيليه در آخرين دهه قرن سوم هجري با برپايي حكومت فاطميان در مغرب به بار نشست و در اندك زماني پس از استقرار، در پي تحقق هدف توسعه سياسي به مصر لشكر كشيد و 209 سال (358-567ه ق) مقتدرانه بر آن‌جا حكم راند. فاطميان در اين دوران به‌انگيزه تمركز قدرت و چيرگي كامل بر كارها توانستند نهادهاي فراواني تاسيس كنند و آنها را گسترش دهند. نهاد «وزارت» يا «وساطة» از جمله‎‎ي اين نهادها بود كه در آغاز استقرار آنان در مصر پاگرفت. امام - خليفه فاطمي در آغاز به‌انگيزه حفظ قدرت و اقتدار مطلق خودش، مقام وساطة را در قالب ركني اجرايي با وظايفي محدود تعيين و حفظ كرد كه متصدي اين مقام واسطه و رابط ميان خليفه و ديگر نهادهاي اجرايي و نظامي و ديگر مردم به شمار مي‌آمد. بتدريج با گذشت زمان، مقام وزارت به ركني اصلي در ساختار قدرت خلافت فاطميان بدل شد. بهترين خواست اين مقاله يافت اين پرسش اساسي است كه چه عواملي در ايجاد تحول ساختار نهاد وزارت، از وساطة به وزارت تنفيذ سپس وزارت تفويض تاثير گذارد؟ شايد دگرگوني‌هاي سياسي و گسترش ديوان‌سالاري و پيدايي تغيير و تحول در مقام و منصب وزارت و بدل شدن آن به نهادي قدرتمند، در اين زمينه تاثيرگذار بوده باشند.

The Shia Ismailia movement confirmed its position through establishing Fatimid governance in Morocco during the last decade of third Islamic century. Having established their governance, the Fatimid led military expeditions to Egypt with the aim of achieving political developments and reigned there for 209 years (358-567 AH). Well-motivated to gain power centralization and complete control over affairs, the Fatimid began founding and expanding a large number of institutes during this period. The “vizierate” or “mediatory” institute was one of these which began its job soon after the Fatimid’s settlement. Initially, Imam or the Fatimid caliph defined and assigned the mediatory post as an administrative one with limited duties mainly with the goal of maintaining his absolute power and control. He was regarded as the guardian of this mediatory post and was the mediator between the Caliph and other martial and executive institutes. Gradually and by the passage of time, the vizierate post turned into an important pillar in the power structure of the Fatimid caliphate. The present paper attempts to answer this important question: what factors were effective in structural changes in vizierate institute, changing it from a mediatory role to a vizierate one (from tanfiz to tafviz)? It seems that the political changes and expansion of the administrative institute as well as fluxes in the vizierate position, which turned it into a powerful institute, were influential.