درآمدي بر جريان‌شناسي سياسي زنديقان در حوزه فرهنگ قرآني سده‌هاي نخستين اسلام

An Approach to Political Trends Study of Heretics (the Zindiq) in Cultural Domain of Qur’an during Early Islamic Centuries

دانش‌مندان همواره در گفتارها و نوشتارهاي خود، درباره افرادي با عنوان «زنديق»، هشدار داده و از كارشكني‌هاي آنان درباره اسلام و مسلمانان سخن گفته‌اند. برخي از زنديقان با هدف‌هاي سياسي و شماري از آنان، با روي‌كردهاي فكري ـ فرهنگي (در حوزه فرهنگ و عقيده) به مبارزه با اسلام مي‌پراختند. آيا زنديقان دسته دوم، سازمان‌دهي مي‌شدند و به‌انگيزه‌هاي سياسي در حوزه فرهنگ قرآني كار مي‌كردند و در آن تاثير مي‌گذاردند؛ يعني براي كسب يا حفظ قدرت و نفوذ (اهداف سياسي)، به كارهاي تاثيرگذار در زمينه فرهنگ قرآني دست مي‌زدند؟ اين مقاله بر پايه منابع تاريخي و ديگر منابع نخستين در اين‌باره، براي پاسخ‌گويي بدين پرسش، با بررسي معناي لغوي و اصطلاحي زنديق از ديد دانشمندان تاريخ، فقه، حديث، تفسير و كلام و...، جريان زنديقان را شناسايي خواهد كرد و چراييِ زنديق ناميده شدن آنان را پاسخ خواهد گفت؛ سپس با كاوش در پيشينه اين جريان در شبه جزيره عربستان و شناسايي زنديقان سرشناس و روي‌كرد حاكمان در برابر آنان، رد پايشان را تا سده‌هاي نخستين اسلام دنبال خواهد كرد و بدين نتيجه خواهد رسيد كه دست سياستِ سياست‌بازان منحرف در گستراندن انديشه‌ها و باورهاي زنديقان در كار بوده است.

Scholars, in their speeches and documents, have kept warning about a group of people called heretics or “the Zindiq” and have talked around their obstructive acts. Some of these heretics fought with Islam politically and others did so through adopting ideological and cultural strategies. The question raised is whether or not the members of the latter group were organized and politically inspired to tamper with cultural domain of Qur’an and influence it? In other words, did they intervene in the cultural domain of Qur’an with the aim of attaining or maintaining power and influence (political reasons)? This article, through using related historical and classic documents as well as studying literary and idiomatic meanings of the term Zindiq employed by intellectuals in fields of history, jurisprudence, tradition, exegesis, etc., attempts to identify the Zindiq’s trend and why they were called “the Zindiq”. Then, through studying the history and background of this movement in Arabian Peninsula and identifying notable heretics and the strategies taken by the rulers to encounter them, their footsteps would be traced as far as the early centuries of Islam. It can be concluded that the political plots of politicians have been effective in expanding the beliefs and ideologies of the Zindiq.