تحليل اسطوره كيومرث در شاهنامه فردوسي و اساطير ايران بر مبناي رويكرد نقد اسطوره شناختي

The Analysis of Kayumarth Myth in Ferdowsi’s Shah-name and Persian Mythology Based on Mythological Criticism

كيومرث، يكي از شخصيت‌هاي بنيادين در تاريخ اساطيري ايران است كه اگر چه در گاهان زرتشت و ريگ وداي هندي نمود ندارد، در فرهنگ زرتشتي عصر ساساني به عنوان نخستين انسان اهميت بسياري پيدا كرده و در خداي نامه‌ها، شاهنامه و متون تاريخي عصر اسلامي به نخستين پادشاه تبديل شده است. در اين جستار، با رويكرد نقد اسطوره‌اي، ضمن تحليل الگويي و تطبيق ساختاري خويشكاري‌هاي اساطيري شخصيت كيومرث در متوني كه روايت اسطوره او را تشكيل داده‌اند و مقايسه اين اسطوره با روايات هم ارز آن در فرهنگ‌هاي مختلف، به تبيين ژرف ساخت كهن الگويي اسطوره كيومرث پرداخته‌ايم. بر همين مبنا، خويشكاري‌هاي اساطيري شخصيت كيومرث در سه عنوان كهن الگوي انسان نخستين، زوج آغازين و قهرمان فرهنگي بررسي و طبقه بندي شده و از تحليل الگويي خاستگاه‌هاي پيش تاريخي و فلسفي روايت او در ارتباط با پيش نمونه زرواني آن اين نتيجه حاصل شده است كه در نحله زرواني- زرتشتي دوره ساساني و فرقه‌هايي چون زروانيه و كيومرثيه كه در جبرگرايي و اختربيني آن عصر تاثير بسزايي داشتند، روايت كيومرث تكراري از الگوي كهن فروپاشي غول خداي نخستين در فرهنگ زرواني است؛ شخصيتي كه مي توان او را دربردارنده الگويي از"عالم‌ صغير" در اين جهان بيني قلمداد كرد كه از تسلسل و تكرار پيش نمونه "عالم‌ كبير" (زروان‌) حاصل شده است

Kayumarth is one of the fundamental figures in the mythological history of Iran. Although he does not figure in Zoroaster’s Gathas and the Hindu Rig Veda, he plays an important role as the prototype of the human beings in the Sassanid Zoroastrian culture. In the Khoday-names, the Shah-name and the historical texts of the Islamic era, Kayumarth is referred to as the first king. Drawing on the mythological approach, this paper tries to analyze and compare the structural pattern of Kayumarth mythical functions in mythology with the corresponding narratives in different cultures in order to shed further light on the archetypal dimension of these accounts. To that end, the mythological functions of Kayumarth have been classified under three categories: Kayumarth as the archetype of the first human; the primordial couple and Kayumarth as the first cultural hero. Examining the patterns of philosophical and pre-historical origins of the narratives and their relationships with the Zurvanic prototype have revealed that in the Zurvanic-Zoroastrian branch of the Sassanid period and the sects such as “Zurvanyeh” and “Kayumarthyeh” which had a profound impact on deterministic and astronomical beliefs of this era, Kayumarth narrative is simply the repetition of the ancient pattern of the collapse of the first giant god in Zurvanic culture, a personality who can be deemed as the "microcosm" resulting from the repetition of the “Macrocosmic” prototype (i.e. Zurvan).