فاعليت قريب از ديدگاه فلسفه و عرفان

Proximate agents in philosophy and mysticism

نحوه فاعليت حق، از جمله مسايل مطرح در مكاتب مختلف فلسفي و عرفاني است. گذشته از معتزله كه به فاعليت حق در افعال بندگان قايل نيستند، و اشاعره كه فاعل حقيقي در همه اشيا حتي افعال انسان‌ها را خداوند مي‌دانند و سلسله علل را انكار مي‌كنند، حكمت مشا با حفظ سلسله علل در نظام هستي، فاعليت خداوند را فاعليت باواسطه يا فاعل بعيد مي‌داند. حكمت اشراقي، در يك بيان تمثيليِ اقناعي و خالي از استدلال و برهان، فاعليت حق را بي‌واسطه دانسته، اسناد افعال به غير حق را تسامحي مي‌انگارد، و حكمت متعاليه در مراحل ابتدايي خود، مبتني بر تشكيك خاصي و وجود فقري، فاعليت قريب حق را به صورت فاعليت بي‌واسطه، و علل و اسباب را علل معد و مقرب فيض به معلول مي‌داند. عرفان نيز ضمن آنكه علل و اسباب را، همانند حكمت متعاليه، علل معد و وسايط فيض معرفي كرده است، در تقرير و تبيين فاعليت قريب حق‌تعالي راهي جدا پيموده و با ارايه يك معناي ژرف و عميق از فاعل قريب به منزله فاعل در موطن معلول از معارف ناب توحيدي شريعت از جمله توحيد افعالي، كه قرآن بدان گوياست، رمزگشايي كرده است. در اين نوشتار، در صدد تبيين ديدگاه عرفان در باب فاعليت قريب حق‌تعالي در يك بررسي مقايسه‌اي با آراي كلامي و فلسفي هستيم.

The way God is an agent is a crucial issue in different philosophical and mystical schools of thought. Apart from Mutazilites who deny divine efficacy in human actions and apart from Asha’rites who see God as the real agent behind everything including even human actions, denying the chain of causes, Peripatetics consider God as a remote agent while not denying the chain of causes in existential system. In an allegorical and persuasive fashion without giving any proof, the Illuminationist philosophy / theosophy regards God as a proximate agent deeming the attribution of actions to any thing else other than God as unreal. Based on particular gradation in existence, and copulative existence, transcendental philosophy in its first phases, considers God as a proximate agent and other causes as preparatory ones, paving the ground for bringing divine effusion closer to the effects. While considering the causes, like transcendental philosophy, as bringing divine effusion closer to the effect, mysticism has chosen a new way for explaining proximate divine efficacy. By explaining the proximate agents as an agent in the province of the effect, it explicates the meaning of monism in Islamic laws including unity of divine acts. The present paper tries to explain the viewpoint of mysticism on divine proximate efficacy while comparing it to the viewpoints of theology and philosophy.