انديشه تحول در خط جهان اسلام (ايران، قفقاز و عثماني در قرن نوزدهم)

The Idea of Reforming the Orthography of the Islamic World (Iran, Qafqaz, Ottoman)

در پي رويارويي سرزمين‌هاي اسلامي با تمدن جديد غرب و شكست‌هاي مختلف نظامي در طول قرن هيجده و نوزده ميلادي، به تدريج، پرسش از چرايي اين شكست‌ها در ذهن و انديشه بسياري از متفكران مسلمان شكل گرفت. پرسش از شكست‌ها دو جنبه كاملا بارز داشت: يك جنبه از آن، به عقب ماندگي و انحطاط جامعه مسلمانان، و جنبه ديگر، به پيشرفت غرب، مربوط مي‌شد. اين پرسش‌ها، پاسخ‌هاي متفاوت و گاه متناقضي را در پي داشت كه يكي از آنها ناظر به مساله خطِ جهان اسلام بود. در اين زمان، انديشمندان مختلف، به تفكر و تامل در مورد خط مسلمانان پرداختند و كاستي‌ها و مشكلات آن را عاملي براي عقب ماندگي و عدم ترقي جهان اسلام قلمداد نمودند؛ و در نتيجه، خواهان ايجاد تحول در خط جهان اسلام، از طريق تغيير و اصلاح الفبا شدند. نحوه رويكرد اين انديشمندان به خط جهان اسلام، مساله‌اي است كه مقاله حاضر مي‌كوشد با استفاده از آثار و منابع تاريخي آن را مورد بررسي قرار دهد. در اين پژوهش، ضمن بررسي تطبيقي آرا اين انديشمندان، در مورد ضرورت اصلاح يا تغيير خط جهان اسلام، به اين سوال پاسخ داده خواهد شد كه طرفداران تحول خطِ دنياي اسلام، تا چه ميزان در تشخيص ارتباط ميان خط و عقب ماندگي و ترقي مسلمانان، موفق بوده‌اند.

Following the increasing encounters of Muslim countries with modern Western civilization and different military defeats during the 18th and 19th centuries, gradually questions emerged in the minds of many Muslim intellectuals as to the causes of these defeats. The questions about the defeats had two completely clear aspects. One aspect was related to the backwardness and decline of Muslim communities, and the other aspect was related to the progress of the West. Different and sometimes contradictory answers were provided for these questions. One of these answers was related to the orthography of the world of Islam. At that time, different intellectuals started to reflect upon Muslimsʹ orthography, and they claimed that the shortcomings and problems of this orthography were a cause of the backwardness and lack of progress of the world of Islam. As a result, they demanded that the orthography of the world of Islam should be transformed by modifying and reforming the alphabet. Using the works of the intellectuals and the historical sources of the time, the present study sets out to investigate the attitude of the intellectuals towards the orthography of the world of Islam. In addition to a comparative study of the views of these intellectuals in Iran, Caucasus and the Ottoman Empire, this article attempts to answer the following question regarding the need to reform or transform the orthography of the world of Islam: to what extent were the advocates of transforming the orthography of the world of Islam right about the relationship between orthography and backwardness or progress of Muslims?