تصوف و صوفيان آذربايجان مقارن حضور شاه اسماعيل صفوي

Sufism and Azerbaijan Sufis: Contemporary with Shah Ismail Safavi

تصوف، با مجموعه‌اي از افكار، آداب و اعمال ويژه خود، كه نوعي واكنش مذهبي نسبت به اوضاع سياسي اجتماعي محسوب مي‌شد، در طول تاريخ پر فراز و نشيب اسلام و ايران، از فرهنگ معنوي طبقات جامعه اسلامي تاثير پذيرفت و در قرن دهم هجري، موفق به احراز قدرت دنيوي شد؛ كه مصداق بارز آن، ظهور خاندان صوفي مسلك صفوي در سپهر سياسي ايران بود. دردوره‌ ياد شده، سياست مبارزه با تسنن، رفتارهاي غاليانه صوفيان مهاجم قزلباش، رقابت منفي سلسله‌هاي صوفي و سخت گيري اصحاب شريعت، ضربه‌هاي جبران ناپذيري بر پيكره تصوف وارد كرد. پرسش اساسي كه اين مقاله، حول محور آن سامان يافته، اين است كه: جريان تصوف آذربايجان، تا چه ميزان از چنين وضعيتي، تاثير پذيرفت؟ يافته‌هاي اين پژوهش، ناظر به اين معناست كه رفتارهاي ياد شده، به شدت بر تصوف آذربايجان اثر گذاشت. طريقت‌هاي منتسب به تسنن، مورد تعرض قرار گرفتند؛ بقاياي سلسله هاي صوفي شيعي، در گوشه وكنار آذربايجان، حضوري كمرنگ يافتند و صوفيان اين منطقه، به بهانه‌هاي مختلف، به قتل رسيدند. برخي نيز، در گمنامي به سر بردند و يا از خوف جان، با سياست صفويان همگام شدند. گروهي نيز كه حاضر به اين كار نشدند، در پي افزايش تنگناهاي داخلي، راه مهاجرت به آناتولي و هندوستان را در پيش گرفتند و زمينه را براي رشد علوم نقلي در دارالهجره خود فراهم نمودند. اين مقاله مي‌كوشد تا به روش توصيفي-تحليلي، سرگذشت، آرا و انديشه‌هاي شماري از مشايخ صوفيه آذربايجان- مقارن حضور شاه اسماعيل صفوي- را مورد بررسي قرار دهد.

Sufism, as a way of thinking and specific collection of conducts and behavior was considered a kind of reaction against social and political conditions. However, during numerous ups and downs in the history of Islam and Iran, Sufism was highly influenced and inspired by Islamic society`s spiritual culture and ultimately became capable of holding worldly power in Azerbaijan in the 10th century. The Safavids who came to power via religion and mysticism are seen to be a remarkable of example of political power of Sufism. During the above-mentioned period, the anti-Sunni polity, the dominating tendencies of the Qizilbash, the negative competitions among Sufi orders, the autonomy of Dervishes and political and cultural decentralization of Azerbaijan led to irreparable damages to the body of Sufism. The extent to which Azerbaijan Sufism has been influenced by such conditions is the mainstay of this paper. The findings of the study revealed that the above-mentioned conditions have had influential impacts on Azerbaijan Sufism. Sunni-related sects—such as Naghshbandiyyah—were being abused because of their political and religious orientations to the extent that they were forced to either live surreptitiously or comply with the Safavid polity to survive. The remains of Shiite-Sufi dynasty also had a very inactive presence in Azerbaijan. As a result of such coercions, groups of Sufi people began migrating to India and Anatoly—due to the support and freedom of speech they felt there—and in this way paved the way for the narrative sciences to expand. Through adopting a descriptive-analytic approach, this paper aims at studying Sufism trend in Azerbaijan as well as the beliefs and thoughts of a limited number of Sheikhs (Sufi intellectuals) who were contemporary with Shah Ismail Safavi.