تاويل و تفسير معاني نمادين نقش مايه ماهي در قالي هاي دوره صفويه با نظر به مثنوي معنوي مولانا

The Interpretation of the Symbolic Meanings of “Fish” Motif in Rugs of the Safavid Era in the light of Movlana’s Mathnavi

يكي از نقوشي كه در آثار هنري ايران از ديرباز تا‌كنون به‌كار رفته، نقش‌مايه ماهي است. ماهي علاوه بر زيبايي فوق‌العاده در فرم، دربردارنده معاني عميق و نماديني است كه موجب شده هنرمندان در دوره‌هاي مختلف به ترسيم و خلق دوباره آن بپردازند. از جمله اين آثار هنري، قالي‌هاي دوره صفويه است. ماهي علاوه بر نقش مهمي كه در باور ايرانيان باستان و اساطير‌شان داشته، در فرهنگ و اعتقادات اسلامي نيز از جايگاه خاص و قابل تاملي برخوردار است. از آنجايي كه مولانا در مثنوي معنوي تفسير خاصي از معاني نمادين ماهي ارايه داده است، در اين مقاله كوشيده شده تا معاني نمادين نقش‌مايه ماهي در قالي‌هاي صفويه با نظر به تفسير مولانا مورد بررسي قرار گيرد. لذا پاسخ به سوالات زير، مورد نظر بوده است: (1) ماهي در اعتقادات ايرانيان باستان و قرآن، چه جايگاهي دارد؟؛ (2) ماهي در مثنوي معنوي، حاوي چه مفاهيم نماديني است؟ و (3) نقش‌مايه ماهي در قالي‌هاي صفويه با نظر به مثنوي معنوي، چه مفاهيم نماديني را در خود گنجانده است؟ به‌طور كلي، اين نقش‌مايه حامل معاني نمادين گوناگوني همچون عارف و سالك حقيقت، انسان كامل و انسان بهشتي است و گاه معنايي متفاوت با معاني مذكور، مانند زمين، جسم و انسان دنيوي مي‌يابد. اما مفاهيم دسته اول در نقش‌مايه ماهي، مصداق بيشتري يافته‌اند.

Abstract Since long ago the motif of “fish” has been one of the motifs employed in Persian artworks. As well as having extraordinary beauty of form, fish has deep symbolic meanings and has motivated Persian artists of different ages to employ it in their works. Rugs of Safavid era are among such artworks. Both in ancient Iranian mythology and also in Islamic culture, fish has enjoyed a significant meaning and role. Since Movlana in his Mathnavi has offered special interpretation of symbolic meanings for fish, it has been tried in this paper to examine the symbolic meanings of fish motif in Safavid rugs in the light of Movlana’s interpretation. In this article, these questions have been answered: (1) What is the place of fish in ancient Iranian mythology and also in Quran?; (2) What are the symbolic meanings of fish motif in Mathnavi?; and finally (3) What are the symbolic meanings of fish motif in Safavid rugs in the light of Movlana’s Mathnavi? This motif carries with itself several symbolic meanings like: mystic, path of truth, perfect human and the man from heaven, as well as different meanings such as: earth, body, and earthly man.