صورت‌هاي متنوع درخت زندگي بر روي فرش‌هاي ايراني

Various Forms of “Life Tree” on Persian Carpets

درخت زندگي رمز «محور جهان» و درختي هميشه سبز است كه ميوه‌هايش ابديت و بي‌مرگي را همراه دارد و هستي همه درختان است. تحليل حاضر در پي معرفي صورت‌هاي مختلف درخت و گياه مقدس (درخت زندگي) بر روي فرش‌هاي ايراني است. علاوه بر اين با مقايسه مفاهيم باستاني‌تر اين صورت‌ها، اصل تداوم حيات مفاهيم اين نماد را بر روي قالي‌ها مورد توجه قرار مي‌دهد. ابتدا به بررسي ارتباط درخت زندگي با نمادهاي محراب و نور، سبو، حيوانات محافظ، نيلوفر و سيمرغ پرداخته، نمونه‌هاي موجود در هنر باستاني ايران و اسطوره‌هاي زرتشتي را يافته و سپس طرح درخت زندگي را همراه با اين نمادها بر روي قالي‌هاي ايراني را معرفي مي‌كند. شواهد نشان مي‌دهد اين نمادها با مفهوم بركت و باروري مرتبط است و تداوم اين مفهوم نيز بر روي فرش ايراني وجود دارد. محراب به مثابه مكان ارتباط عالم زميني با جهان ملكوتي، قنديل به مثابه نور، نيلوفر نماد جاودانگي و تجديد حيات و سبو يا گلدان نماد بركت و باران‌آوري است. سيمرغ و ديگر حيوانات، محافظ آن به شمار مي‌روند؛ كه اين امر خود يادآور اسطوره‌هاي ايراني مرتبط با مفهوم درخت است. از طرفي خيال بهشت كه انديشه‌اي بنيادي در تمدن ايراني است و اعتقاد به وجود درخت خير و شر و درخت حيات در بهشت، از موارد موثر در تصويرگري درخت مقدس بر روي قالي‌هاي باغي است. در اين باغ‌ها درخت سرو، درخت بيد، درخت گلدار و تاك و همچنين صورت‌هاي استليزه درختي ظاهر مي‌شوند. نقوش قابقابي (بختياري و چهارمحال)، نقوش تكراري درختي و ترنجي با تكرار درخت در چهار جهت متقارن، شيوه ديگري از نقش‌پردازي درخت زندگي در بهشت است.

“Life Tree” is an evergreen tree which its fruits bring eternity and immortality and is the essence of all trees. This paper is introducing different forms of sacred tree and sacred plant (life tree) on Persian carpets. In addition, through comparison of more ancient concepts of these forms, the principle of continuity of life of this symbol can be taken into consideration on these carpets. At first, this analysis is studying the relationship between life tree with altar and light symbols, an earthen jar, protector animals, lotus and phoenix. The available samples in ancient Persian art and Zoroastrian’s legends are found, then designs of life tree in accompany with these symbols on Persian carpets are introduced. Altar is the symbol of the place of relationship between heavenly world and underneath world, cresset is a symbol of light, lotus is a symbol of eternity and renewal life and earthen jar or flowerpot is a symbol of blessing and rain bringing; phoenix and other protector animals are symbols which according to Persian’s legends, they are related to the concept of tree. On the other hand, the imagination of paradise, which is the basic thought in Persian civilization, and believing in the existence of good or evil tree and life tree in paradise, is one of the effective factors in illustrating sacred tree on garden carpets. In these gardens, cypress tree, willow tree, full of flower and vine trees and also stylized forms of the tree can be found. “Ghabghabi” (frame into frame) designs (belonging to Chaharmahal and Bakhtiari area), repeated patterns of tree and medallion with repetition of tree in four symmetrical directions are also other styles of illustrating life tree in paradise.