اعتبار و ماهيت حديث «علي اليد» با رويكردي بر آراي امام خميني

The credibility and nature of the tradition on responsibility of controller of a property, with special reference to Imam Khomeini’s approach

چكيده: از مباحث مهم و اساسي در حقوق اسلامي بحث از ضمان و مسيوليت مدني اشخاص در قبال يكديگر است. بر اين مبنا، آيات و روايات مختلفي در كتاب و سنّت نقل شده است. يكي از مهم‌ترين اين روايات، روايت رسول اكرم(ص) است كه: «علي اليد ما اخذت حتي توديّه» كه به موجب آن هركسي بدون اذن مالك بر مال ديگري تسلط پيدا كند ضامن آن مال محسوب مي‌شود كه در صورت بقاي عين، موظّف به ردّ مال به صاحب آن و در صورت تلف يا متعذر بودن ردّ عين، مكلّف به ردّ مثل يا پرداخت قيمت آن به مالك است. فقها در كتب فقهي خود در بسياري از مسايل فقهي مانند: غصب، بيع، ضمان، عاريه و رهن به اين حديث تمسك جسته‌اند، اما از آنجا كه از اين حديث اثري در معاجم حديثي و كتب اربعه روايي شيعه نيست، برخي از فقها استناد به اين حديث را مورد ترديد قرار داده‌اند. از طرف ديگر، بين كساني هم كه به اين حديث استناد كردند در تبيين قلمرو و شمولات اين حديث اختلاف نظرهاي گسترده‌اي وجود دارد. بنابراين بايد با مداقّه و دقت نظري ژرف در اين حديث ضمن دفاع از اعتبار آن، به تشتت آرا خاتمه داد و قدر متيقني براي اين موارد اختلافي تبيين كرد.

Among the significant issues in Islamic law is civil responsibility of people towards each other. There are a number of Quranic verses and traditions which are considered the base of this responsibility. One of these traditions is attributed to the holy Prophet of Islam: anyone who takes control of a property without the permission of the owner is responsible towards the property, and if the property remains intact must be returned to the owner and if it is damaged or destroyed its equivalent or its price must be given to the owner. Jurisprudents have relied on this tradition in many jurisprudential subjects such as usurping, transaction, responsibility, borrowing and mortgage. But since this tradition has not been mentioned in collections of traditions and the four Shia sources of tradition, some jurisprudents hesitate to rely on this tradition. On the other hand, there are differences between those who have referred to this tradition with regard to the domain of its applicability. Hence, it is necessary to defend this tradition and put an end to the diverse viewpoints in this regard by setting an acceptable standard.