تقابل عقل و هوا در كلام امام علي (ع)

Reason and Desire in the Theology of Imam Ali

بزرگ‌ترين دشمن سعادت و رستگاري آدمي نفس خودبين و هوس‌مدار اوست. اين مرتبه از نفس زمينه را براي راه‌يابي اخلاق ناپسند به ‌عرصه وجود انسان فراهم مي‌كند؛ اگر آدمي با اين مرتبه از نفس مبارزه كند، مي‌تواند خويشتن اصلي خود را پيدا كند و به مرتبه بالاتري نايل آيد. از‌اين‌رو، مجاهده با نفس و كنار‌زدن هواهاي نفساني موجب به‌بار‌نشستن اخلاق و شكوفا‌شدن آن در وجود آدمي مي‌شود. در‌عين‌حال، تنوع و كثرت جلوه‌هاي هوا و هوس در انسان مبارزه با آن را دشوار مي‌كند؛ به‌ويژه به اين سبب كه هوا دربرابر عقل است، اما از جنس عقل عملي، نه عقل نظري، و هواي نفس مانع پديد‌آمدن انگيزه‌هايي است كه براي تحريك عقل عملي لازم‌اند. هواي نفس حتي در عقل نظري هم اختلال ايجاد مي‌كند؛ به‌طوري‌كه گاه انسان باطل را حق مي‌انگارد يا عملاً به شرك روي مي‌آورد. ازآن‌جا‌كه در منطق قرآن منشا همه گناهان به هواپرستي منتهي مي‌شود و مرجع همه اوصاف رذيله شرك است، هواپرستي در‌حقيقت شرك ربوبي است. ازاين‌رو، علماي اخلاق «تخليه»، خالي‌كردن نفس از رذايل، را بر «تحليه»، آراستن نفس به زيورهاي اخلاقي، مقدم مي‌دانند و آن را عامل شكوفايي فضايل اخلاقي برمي‌شمارند.

The chief enemy to human happiness and righteousness is the egoistical soul and its desires. The soul gathers disgraceful behaviors; however, if a human being strives to fight desires, he can find his true self and enter a higher spiritual station. Hence, the fight against the soul and shying away from lustful desires are necessary conditions for growing a human ethic. At the same time, the diversity with which desires manifest themselves in human beings makes the fight difficult. Desires are in contradistinction with practical reason. The desires of the soul forbid the stirring of practical reason. The soul’s desires also impede upon theoretical reason in such ways that human beings can sometimes perceive, mistakenly, the false as true and hence be driven towards infidelity. In the logic of the Quran, all sins have their source in the soul and its desires and the source of all shameful attributes is infidelity. Listening to one’s desire is a form of associationism with the lord. Hence, scholars of ethics say that a seeker must first empty oneself from his ugly behaviors in order to receive praiseful attributes which are then eventually transformed into virtues.