تاملي در علل توسعه و تخريب اقامتگاه هاي شاهي ميان راهي دوران صفوي با نگاهي بر دولت آباد، علي آباد ريگ و دمبي در شمال اصفهان

Contemplation on the Reason of Development and Destruction of Safavid Midway Royal Residences (Case study: Dowlat A’bad, Ali A’bad Rig and Dombi in the north of Isfahan)

اقدامات شهرسازي شاه‌عباس‌اول اوج فعاليت?هاي عمراني در سده?هاي متاخر اسلامي ايران است. يكي از اين اقدامات، احداث راه اصفهان ـ فرح?آباد ساري بود. از عناصر شاخص معماري درطول اين مسير اقامتگاه?هاي شاهي بود كه به‌دستور شخص شاه بنا شدند و شاهان اين سلسله در سفرهاي خود به ‌نواحي شمالي در اين منازل ميان?راهي اقامت مي?كردند. با بررسي و مكان?يابي اين اقامتگاه?هاي شاهي درنواحي شمالي اصفهان اين سوال به‌ذهن مي?رسد كه چرا برخي از اين اقامتگاه?ها به‌تدريج توسعه يافتند و به مراكز شهري بزرگ و مهمي تبديل شدند درحالي?كه برخي ديگر از اواخر عصر صفوي كم?كم بلااستفاده، متروك و تخريب گرديدند؟ در اين مقاله، ابتدا سه اقامتگاه شاهي دوران صفوي در شمال اصفهان معرفي و ساختار فضايي و بافت پيرامون آنها تحليل شده است. سپس دلايل تبديل اقامتگاه شاهي دولت?آباد به شهري بزرگ و موثر در مناسبات فرامنطقه?اي اصفهان و علل عدم رشد و توسعه دو اقامتگاه علي?آباد ريگ و دمبي و تخريب آنها، از منظر باستان?- زيست?بوم? شناسي مورد بررسي قرار گرفته است. روش تحقيق در اين مقاله ميداني ـ تاريخي ـ تحليلي است؛ بدين‌ترتيب كه ابتدا مطالعات تاريخي به‌ويژه در سفرنامه?هاي دوران صفوي و پس از آن صورت گرفته است تا بتوان درباره مسيرهاي ارتباطي و منازل ميان?راهي آن دوران آگاهي كسب كرد. سپس بررسي پيمايشي به‌روش مكان?نگاري براي شناسايي و ثبت آثار صورت گرفته و يافته?هاي بررسي پيمايشي ميداني با اطلاعات حاصل از منابع مكتوب (تواريخ، كتب جغرافيايي و سفرنامه?ها) مطابقت داده شده است و اقامتگاه?هاي مورد اشاره مستندسازي شدند. پس از بررسي ميداني در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاريخي، نگارندگان به تحليل عوامل اثرگذار بر روند شكل?يابي و تخريب اين آثار پرداخته?اند. بر اين اساس در فاز مكان?يابي و شكل?گيري اين اقامتگاه?ها، متغيرهاي بوم?شناختي فضا، ماده و تنوع نقش، اثرگذاري داشته?اند؛ در حالي?كه در فاز تخريب، دو متغير فضا و انرژي داراي بيش‌ترين نقش بوده?اند.

The town planning activities of Shah Abbas I are at the top of civil activities in the late Islamic era in Iran. The construction of Isfahan-Farh A’bad Saari is one of these activities. The midway royal residences are among the important buildings in this road. The king (Shah A’bbas I) ordered to construct these royal residences and he and other kings of this reign stayed in these royal residences when they were on trip to northern regions. By studying and locating these royal residences, this question is raised that why some of these buildings developed whereas the other ones were abandoned and destroyed in late Safavid period. In this article, after introducing three royal residences in the northern regions of Isfahan, the architectural structure of them is studied, and the reason behind their development and destruction is discussed. To reach such an aim, the Archaeo-Ecology approach is used.