مطالعه تطبيقي ساختار بصري نگاره هاي «نبرد فريدون و ضحاك» در مكاتب دوره صفوي

A Comparative Study of Illustrations of ‘the Battle of Fereydoon and Zahhak’ in Safavid Schools of Painting

هنرمندان در تمام دوره­هاي هنر نگارگري داستان­هاي شاهنامه را به­تصوير كشيده­اند. يكي از اين داستان­ها پيروزي فريدون بر ضحاك بوده است. اژي­دهاك سه­سر و سه­پوزه و شش­چشم اوستا، طي تحولاتي، در هييت ضحاك در شاهنامه ظهور مي­يابد و ضحاك با دو مار رسته بر دوشش درواقع همان اژي­دهاك اوستايي است. طبق روايت شاهنامه، اژدهايي) ضحاك (بر ايرانشهر حكومت مي­كند و سايه كَريه او كل كشور را در ماتمي جگرسوز فرو مي­برد، پس فريدون عليه اين اژدها به پا مي­خيزد و با از ميان بردن او و آزادكردن زن­هاي اسير در چنگال اژدها بركت و فراواني را به اين شهر برمي­گرداند. هدف در اين مقاله بررسي تطبيقي هفت نسخه با اين مضمون در مكاتب مربوط به دوره صفوي است. نظر به اين­كه در دوره صفوي در شهرهاي تبريز، مشهد، اصفهان و شيراز كتاب­آرايي و نگارگري صورت مي­گرفته، سعي بر اين بوده است كه با توجه به دسترسي به نگاره­ها تا حد امكان نمونه­هايي از مكتب تبريز، اصفهان، قزوين و شيراز در دوره صفوي جهت تحليل انتخاب شوند. هدف تحقيق تحليل اسنادي و ساختاري به روش تطبيقي و مقايسه اي بوده است. پس از انتخاب هفت اثر و بررسي تطبيقي و تحليل ساختاري، مهم­ترين نقاط اشتراك عبارت است از: كاربرد تركيب­بندي حلزوني، توجه به خطوط راهنما، مربع شاخص و تقسيمات طلايي تصوير، و وفاداري نقاش به متن. اما نقاط افتراق نگاره­ها بيشتر در نقطه تمركز اثر، پيوستگي و تحرك پيكره­ها و رنگ­هاي به­كار برده شده در نگاره­هاست. با اين تحقيق درپي پاسخ به اين سوال هستيم كه: نگاره «نبرد فريدون و ضحاك» در مكاتب دوره صفوي به لحاظ ساختاري چه تفاوت­ها و شباهت­هايي دارند؟

Shahnama’s stories have been illustrated by various artists in all periods of Iranian painting, and one frequent story to be illustrated there has been that of the battle of Fereydoon and Zahhak. In the Iranian context of Zahhak’s role as a destroyer of humanity, it will be pointed out that Zahhak’s Avestan counterpart is AzhiDahaka, who cruelly rules Iranshahr. Fereydoon strikes Zahhak down with his ox-headed mace; but does not kill him; on the advice of an angel, he binds Zahh?k and imprisons him in a cave underneath Mount Damavand. The present essay attempts to make a comparative study of seven versions of “Fereydoon and Zahhak” battle, illustrated in Safavid schools of painting. Since, in Safavid era, book illustrations were made in Mashhad, Tabriz, Isfahan and Shiraz, samples for analysis have been selected from these sites. Methodology of research is based upon a structural analysis of documents. After making a comparative analysis of the structure of folios, the most common properties discerned were their use of spiral compositions, emphasis on guidelines, square index and golden ratio, as well as the painter’s faithfulness to the text. However, they were different in the focal points of the pictures and the dynamic figures and colors. The present study aims to clarify the differences and similarities between graphic and structural compositions of illustrated folios of ‘Fereydoon and Zahhak battle’ in Safavid schools of painting.