عقل در فلسفه ارسطو به روايت اسكندر و فارابي

Aristotelian Notion of Intellect from the Viewpoint of Alexander of Aphrodisias and Al-Farabi

عقل از مسايل بنيادي در فلسفه مشا است. رويكرد فارابي به عنوان حكيم مسلمان ايراني با انديشه شرقي، و اسكندر افروديسي به عنوان حكيم يوناني و غربي، به آن نيز از مسايل مهمي است كه مي‌تواند از وجوه تمايز و افتراق فلسفه مشايي ارسطويي و حكمت اسلامي محسوب شود. اين پژوهش بر طبق سنت روش‌شناسي مطالعات تطبيقي به تحليل و تطبيق رساله عقل اين دو حكيم مي‌پردازد. بر اساس نظر اسكندر، عقل (در رساله نفس ارسطو) سه نوع است: عقل هيولاني، عقل بالملكه، و عقل فعال، كه مورد اخير خالق و مدبر عقل هيولاني است. اما اين عقل بر طبق نظر فارابي واجد سه مرتبه است: هيولاني، بالفعل، و مستفاد. عقل فعال كه نورش را بر جميع افاضه مي‌كند، عقل فلكي و مفارق است. به نظر مي‌رسد كه اين تقسيم نخستين بار توسط فارابي ارايه شده است. از سويي ديگر فارابي با توجه به معتقدات اسلامي و تمايلات عرفاني، عقل فعال را با جبرييل و اتصال به عقل فعال را با نبوت منطبق ساخته و سعي در تحصيل اين اتصال را سلوك خاص عقلي و عرفاني دانسته و دوام اين اتصال را بعد از فناي بدن با سعادت اخروي مترادف شمرده است.

Intellect is a fundamental topic of concern in the Peripatetic philosophy. A comparison of Al-Farabi’s approach to ‘intellect’ (an Iranian Muslim philosopher with an Oriental background) with that of Alexander of Aphrodisias’ (a Greek philosopher with an Occidental background) may reveal the contrasting features of Aristotelian Peripatetic philosophy and the Islamic philosophy. Basing itself on the methodology of comparative philosophy, this study carries out analysis and comparison of A Treatise on the Intellect of both Al-Farabi and Alexander Aphrodisias. According to Alexander Aphrodisias, intellect (in Aristotle’s On the Soul) is of three kinds: intellectus materialis, intellectus habitus, and intellectus agens and intellectus agens is the regulator of intellectus materialis. But according to Al-Farabi this intellect (intellectus agens) comprises three ranks: intellectus materialis, intellect in act and intellectus adeptus and it is the intellectus agens which radiates its light upon the cosmos containing world-souls and immaterial intellects. It seems that this classification of intellect was formulated for the first time by Al-Farabi. On the other hand, leaning on his Islamic beliefs and mystical inclinations Al-Farabi has identified intellectus agens (Active Intellect) with Gabriel and thus, made ‘union with Active Intellect’ acceptable in the view of Revelation and reckoned the effort and endeavour for this union with Active Intellect to be a spiritual-intellectual journey and considered the subsistence of this union after the extinction of body synonymous with eternal beatitude.