بررسي تطبيقي مفهوم «نظم» در فن خطابه يونان و روم باستان و بلاغت اسلامي (با تاكيد بر ديدگاه هاي ديونيزيوس هاليكارناسوسي و عبدالقاهر جرجاني)

Abd-al-Qahir al-Jurjani and Dionysius of Halicarnassus on “Word-Order”: A Comparative Study

مساله «نظم» يكي از بنيادي ترين مسايل بلاغي در نظام بلاغي يونان و روم باستان و جهان اسلام بوده است. اين مقاله به بررسي تطبيقي «نظم» در اين دو نظام بلاغي اختصاص دارد و مي كوشد شباهت ها و تفاوت هاي آراي بلاغيان مسلمان و بلاغيان غرب را در مورد اين مفهوم روشن كند. براي اين منظور، در بخش نخست مقاله به تبيين مساله «نظم» در غرب باستان پرداخته شده و از آن جا كه سازوكارهاي «نظم» به بهترين شكل در اثر ديونيزيوس هاليكارناسوسي(قرن اول پيش از ميلاد) با عنوان درباب نظم ادبي نمود يافته، آراي او را به مثابه نماينده ديدگا ه هاي بلاغيان غرب باستان در نظر گرفته ايم. بخش دوم مقاله به مساله «نظم» در جهان اسلام با تاكيد بر آراي عبدالقاهر جرجاني(م.471 ه.ق.)- و بخصوص دلايل الاعجاز في القرآن- او اختصاص دارد. بنا به ضرورت، به آراي ديگر ادبا و متكلمان مسلمان نيز پرداخته شده است. پس از روشن كردن شباهت ها و تفاوت هاي آراي جرجاني و ديونيزيوس هاليكارناسوسي، نتيجه گرفته ايم كه آن چه جرجاني در باب نظريه نظم گفته است، پيش از او به شكلي منسجم تر و عيني تر در آثار بلاغي غرب باستان مطرح بوده و برخي نوآوري هاي او نيز بيش از آن كه به پيشبرد بررسي هاي ادبي ـ بلاغي ياري رساند، موجبات جمود و ايستايي بلاغت در جهان اسلام را فراهم كرده است.

“Word-order” is one of the most central concepts in ancient rhetoric and Islamic Ilm-al-Balagha. This article attempts to compare this concept in these two rhetorical systems. In the first section, “word-order” as part of a more pervasive concept of “composition” is discussed. Since Dionysius of Halicarnassus’ “On Literary Composition” represents the most comprehensive attitude to “word-order”, most of the first section is devoted to an exposition of this work. The second section is dedicated to the concept of “Nazm” in Islamic rhetoric and its most acknowledged representative, al-Jurjani. After addressing the similarities and differences of the Islamic and Western approaches to this concept, the article concludes that there is nothing original in Jurjani’s views, and all he has said about “Nazm” can be found in a more coherent way in the ancient Western rhetoric. In fact, contrary to what scholars hold about al- Jurjani, his approach not only did not result in the flourishment of the Islamic rhetoric, but also led to its stagnation and ossification.