تحليل و بررسي فرآيند حصول ادراك عقلي از ديدگاه صدرالمتالهين

An Investigation of Mulla Sadraʹs Views on Realization of Intellectual Perception

صدرالمتالهين (برخلاف ابن‌سينا و سهروردي) در ادراك حسي و خيالي قايل به خلاقيت نفس است، درحالي‌كه درباره فرآيند ادراك عقلي در آغاز، داراي آراي متفاوت و متعارض است. مهمترين آراي او در اين زمينه در قالب سه رويكرد قابل ذكر است: نخست، مشاهده مُثُل نوريه از دور؛ دوّم، افاضه واهب‌الصور بر سبيل رشح (با قرايت صدرايي) و سوّم، اندكاك در ذات الهي بر سبيل فنا. گرچه صدرالمتالهين رويكرد اخير را نظر نهايي خويش اعلام كرده اما در جمع اين سه رويكرد، توجيه‌هاي مختلفي از سوي شارحان معاصر حكمت متعاليه ابراز شده است. از نظر نگارنده، جامع‌ترين وسازگارترين اين توجيه‌ها بر اساس ساختار فكري ملاصدرا، اين است كه ملاصدرا (بنا بر اصل تشكيك در وجود) هر يك از موارد فوق را مرتبه‌اي از مراتب ادراك عقلي دانسته و معتقد است كه در مراتب اوليه تعقل، نفس به‌دليل ضعف، صور عقليه را از دور مشاهده مي‌كند. در مرحله بعدي، نفس استكمال يافته و بر اثر اتحاد با صور عقليه (در سير صعودي‌اش) فيض‌هايي را دريافت مي كند. در مرحله آخر، نفس در اوج استكمال و فناي قدسي، خلاق صور عقليه مي‌گردد. لذا از قراين كلمات او بر مي‌آيد كه هرچه نفس ضعيف‌تر باشد، ادراك عقلاني‌اش ضعيف‌تر و محدودتر خواهد بود و بالعكس هرچه شديدتر و كامل‌تر باشد، از تعقّل عميق‌تري برخوردار مي‌شود. بنا بر اين تبيين، مرحله اعلاي تعقّل مختص راسخين در علم و انسان‌هاي كامل مي‌باشد.

Unlike Avicenna and Sohrevardi, Mulla Sadra believes in the creativity of soul in sense and imaginal perceptions while at first glance he seems to hold different and even contradictory views on intellectual perception. His most significant views on intellectual perception fall into three categories: distant observation of illuminative forms, expansion of images on the basis of Rashh and dissolution of soul in God to the point of Fana (self-annihilation). Mulla Sadra declared the third approach his final view; however, contemporary commentators of transcendental philosophy have sought to justify the three of them. The author of this paper supports the view that Mulla Sadra considered each of these approaches a stage of intellectual perception and believed that the soul observes the intellectual images from distance due to its weakness in the first stage; then unites with intellectual images in the second stage while moving toward perfection and finally becomes the creator of intellectual images as it reaches the pinnacle of perfection and self-annihilation. Therefore, the weaker the self is, the weaker its perception is and vice versa. In conclusion, only the steadfast seekers of knowledge and perfect men will attain the final stage of intellectual perception.