قرايت وحدت وجودي از آينه در غزليات بيدل

- A Pantheist Reading of ʹMirrorʹ in Bidel’s Ghazals

هدف مقاله حاضر تبيين يكي از مفاهيم تمثيل «آينه» در غزليات بيدل و تحليل پيوند آن با تمثيل‌هاي به كار رفته در افكار و آرا ابن عربي است. مساله اصلي اين مقاله بررسي جايگاه آينه در غزليات بيدل به مثابه منعكس كننده بالاترين نقطه انديشه عرفاني ابن‌عربي ،يعني وحدت وجود است. روشن نمودن اين مساله كه بيدل در اين چشم‌انداز تا چه حد، تحت تاثير آرا و افكار ابن عربي بوده، ضرورت اين بررسي را فراهم نموده است. اين مقاله به روش كتابخانه‌اي و تحليل محتوا انجام گرفته است؛ ابن‌عربي نقش آدمي به عنوان مرتبه جامع را با يكي از تمثيل‌ها، يعني آينه، تبيين مي‌كند و با به كارگيري اين تصوير در پي توضيح سرّ «انعكاس حقيقت در آينه خيال» برمي‌آيد. بايد توجه داشت كه در اين تمثيل دو عامل حضور دارد، يكي آينه و ديگري ناظر يا شاهدي كه صورت خود را چون شيي‌اي در آينه مي‌بيند. در اين فرايند انعكاسي، انسان هم حلقه اتصالي و هم عامل شناسايي است، پس هم نماينده آينه و هم عامل شي مشهود است. آينه، نماد انعكاس‌پذيري ماهيت هستي و شي مشهود است و شاهد هم خود الله است. از اين رو، ابن‌عربي انسان را «عين اصل انعكاس» توصيف مي‌كند. بيدل شاعر فارسي زبان و عارف دلباخته‌ي انديشه عرفاني به خصوص عرفان وحدت وجودي مكتب ابن عربي است و از پيروان و سخنگويان برجسته انديشه ابن عربي به شمار مي رود و يكي از تمثيل‌هاي مورد علاقه او نيز آينه است. نتيجه‌ي بررسي موتيو آينه در غزليات بيدل، افكار عرفاني او را در مورد خدا، انسان و جهان روشن مي‌سازد، همچنين جايگاه والاي او را در ميان شاعران سبك هندي و چگونگي پيوند انديشه‌هايش با امكانات زبان و تجربه شاعرانه را مشخص مي‌كند.