مطالعه تطبيقي خانه هاي بازرگانان ارمني و مسلمان اصفهان سده هاي يازدهم تا سيزدهم هجري قمري با نگاه به عوامل اعتقادي و اجتماعي تاثيرگذار

A Comparative Study of Muslim and Armenian Merchants’ Houses inIsfahan during the 17th-19th Centuries

خانه پديده اي است حاصل كنش عوامل گوناگون؛ كه فرهنگ و اجتماع در شكل دهي آن سهمي بزرگ دارند. در جوامع سنتي، اين اثرپذيري در بُعد فرهنگي بسيار بيش از امروز بوده كه نتيجه، همسازي بيشتر با ساكنان و شرايط آنان بوده است. شناخت جنبه هاي اين بَرهم كنش مي تواند زمينه ساز به كارگيري آن مطابق با امروز باشد. از سوي ديگر، خانه هاي يك دوره تاريخي روشن كننده برخي جنبه هاي شرايط اجتماعي زمان خود نيز هستند. اين پژوهش به منظور شناخت چگونگي تاثيرگذاري شرايط اجتماعي و اعتقادي ساكنان بر معماري و به ويژه سازمان دهي فضاهاي خانه هاي سنتي ايران در اصفهان عصر صفوي و دوره پس از آن شكل گرفته است. پرسش اين است كه چه تفاوت هايي در سازماندهي و تزيينات خانه هاي بازرگانان مسلمان و ارمني اصفهان در دوران حاكميت سبك صفوي بوده است؟ اصول انتخاب شده براساس منظر فرهنگي و اجتماعي و نيز آراي راپوپورت است كه عوامل فرهنگي و اجتماعي را در شكل دهي بنا در اولويت و مهم تر از اقليم، فن آوري و مواد ساختماني مي داند. اين پژوهش با روش تاريخي - توصيفي و با هدف توسعه اي و با بهره گيري از اسناد، مطالعه ميداني و مصاحبه انجام شده است و يافته ها طبق روشي كيفي و از طريق مقايسه و تفسير تحليل شده اند. نتيجه گيري پس از تقسيم يافته ها به دو دسته كلي صورت گرفت: اصول اخلاقي و اعتقادي همچون محرميت كه چگونگي رعايت آن بسته به دين متفاوت بوده است و زمينه اقتصادي و اجتماعي كه در دو دوره از حيات شهر اصفهان بررسي شد. مساعدشدن وضعيت سياسي-اجتماعي كشور، سطح امنيت و بالا رفتن درآمدهاي عمومي در اين دو دوره زمينه ساخت خانه هايي را فراهم آورد كه وسعت و تزييناتشان در دورههاي آشفته پيش از آن نظير نداشت. خانههاي مورد بررسي ارامنه مربوط به دوره اول (عصر صفويان) و خانههاي مسلمانان مربوط به دوره دوم هستند كه بهدليل تفاوت شرايط زمان، هرگز ازلحاظ ساخت و تزيينات، هم پايه سراي بازرگانان ارمني نيستند. نتايجي كه به دست آمد، به طور كلي نشان دهنده تاثير آشكار شرايط اجتماعي در تفاوت ها بود. اما موارد فرهنگي و اعتقادي كه هر بار خود را به گونه اي نشان مي دهند، اثر عميق تر و ظريف تري دارند كه معمولاً در نگاه اول ديده نمي شوند. شكل گيري اين الگوي ساخت براثر سال ها تجربه و اصلاح براساس روش و شرايط زندگي بوده است.

The aim of this article is to investigate how social and religious conditions of residents have influenced the spatial arrangement of Iranian traditional houses in the Isfahan of Safavid and post-Safavid eras. The question is: what are the differences between Muslim and Armenian traders’ residences during the first period of Safavid style or Isfahani style (from the structural and decoration perspectives). The chosen principles are on the basis of cultural and social points of view and also the opinions of Rapoport who considers a more important role for cultural and social components in house shaping than other parameters such as climate, technology and construction materials. This project is conducted by a descriptive method using field research, based on interviews, as well as historical documents. At the end, the results are analyzed by a qualitative method applying comparison and interpretation procedure. After dividing findings into two general categories, the results are as following: first, the moral and religious principles such as privacy policies and faiths that depend on religious backgrounds. Second, the socio-economic background which was investigated in two periods of Isfahan life. Improvement of political and social situations, security level and rising of public incomes in these two eras paved the way for building houses whose space and decorations were unique compared to the previous turbulent periods. Armenians’ houses under investigation are related to the first period (Safavid era) whereas Muslims houses are related to the second period. Due to the time difference, these houses are never equal with Armenian houses regarding constructions and decorations. In general, the results obviously indicate a strong relationship between the differences and the social situations. However, the cultural and religious items have deeper and more subtle effects, which are not usually seen at the first glance. This model was formed during numerous years of experience and reformation of living patterns and circumstances.