عرفان و خرد شرقي در انديشه و آثار حكيم اقبال لاهوري

Eastern Wisdom and Mysticism from the Viewpoints of Iqbāl lāhūrī

علامه اقبال لاهوري، با تكيه بر نظام فكري خويش ( حكمت خودي)، بر خرد شرقي مشرق زمينيان و مسلمانان پاي فشرده، خرد غربي و فلسفه‌هاي مادي گرا، انسان‌مدار و پوچ انگارانه آنان را به چالش مي‌كشد. حكمت او آميزه‌اي از برهان، عرفان، قرآن، حديث، عشق، درد، فطرت، خودآگاهي، بيداري و شور و حماسه است كه نظر و عمل تعالي‌بخش را در بر مي‌گيرد. اقبال عقلانيت حاكم بر دنياي غرب را در فن و خبر خلاصه كرده و آن را خالي از نگاه (نگه) و نظر و شهود مي‌داند. وي دستاورد فرهنگ و تمدن مغرب زمين را عمران و آبادي خرد ابزاري و ويراني دل مي‌بيند. او در منظومه «پس چه بايد كرد اي اقوام شرق؟» چنين مي‌گويد: دانش افرنگيان غارتگري ديرها خيبر شد از بي‌حيدري آه از افرنگ و از آيين او آه از انديشه لادين او روح شرق اندر تنش بايد دميد تا بگردد قفل معني را كليد (اقبال، 1343: 410) حكمت غربي، سرانجام از تجاوز و سيطره بر سرزمين‌هاي جهان سوم سر بر آورده و خرد غيررحماني‌اش با رنگ و نيرنگ و نقشه‌هاي سلطه‌گرانه و فزون‌خواهانه توام است. لازمه چنين فرايندي، مسخ فرهنگ‌هاي اصيل ملل محروم و نيز قرباني ساختن معارف و معنويات شرقي و باورهاي ديني و كرامت انساني آنان است. از اين رو مردم مسلمان و شرقي را به انديشه خودي، قوّت، همگرايي و خيزش دردمندانه و غيرتمندانه فرا مي‌خواند؛ انديشه‌اي كه عين صلاح و فلاح و حق است: پس چه بايد كرد اي اقوام شرق باز روشن مي‌شود ايام شرق اي اسير رنگ پاك از رنگ شو مومن خود كافر افرنگ شو

Depending on his own intellectual system, Iqb?l stresses the eastern wisdom of eastern people and Muslims and challenges the western schools of thought including materialism and nihilism. His philosophy is composed of reasoning, mysticism, Quran, Hadith, love, spiritual concern, self-consciousness, awakening, passion and includes transcendental theory and action. He believes that the western rationality must be regarded in terms of technique and information and it is empty of deep view and intuition. Iqb?l mentions that achievement of western culture and civilization leads to the development of technical reason and destruction of soul. Western wisdom has developed on the ruins of oppressed world and its satanic and demonic reason is accompanied by tyrannical and aggressive plans. This process has led to the transformation of original cultures of oppressed people and the destruction of eastern knowledge, spirituality and religious belief. For this reason Iqb?l ardently asks eastern Muslims to be attached to their own tradition, strength and knowledge, the knowledge that leads to salvation and truth.