زوال تمدن كاريزي ايران به روايت سفرنامه‌هاي بيگانه روزگار قاجار

The Decline of Hydraulic Civilization from the Point of View of Foreigner Travel Writers in Qajar Era

سفرنامه‌‌نويسان غربي به‌ويژه در دو قرن اخير گزارش‌گران بيروني وضعيتي در ايران بوده‌اند كه مي‌توان از آن به انحطاط و عقب‌ماندگي تمدني ـ فرهنگي تعبير كرد. وضعيت اقليمي و جغرافيايي ويژه ايران و خشكي و كم‌آبي و به‌ تبع آن وابستگي شديد تمدن ايراني به آب و سازه‌هاي آبي، به‌ويژه كاريز يا قنات، از ويژگي‌ها و پديده‌هايي بوده كه توجه اكثر غربيان را جلب كرده است. در اين دوران، كه هم‌زمان با شيوع ناامني و آشفتگي و هرج‌و‌مرج بوده است، ساخت و نگه‌داري سازه‌هاي آبي با موانع و مشكلات فراوان روبه‌رو شد و بسياري از سازه‌ها، به‌ويژه كاريز‌ها، و شمار فراواني از آبادي‌ها و زمين‌هاي كشاورزي رو به نابودي و ويراني نهاد. سفرنامه‌نويسان بيگانه، به‌مثابه ناظران آگاه و حساس و كنجكاو بيروني، دقيق‌ترين و موثرترين گزارش‌ها را از اين روند، و ارتباط متقابل آن با سير عمومي زوال و انحطاط ايران‌زمين، بر‌جاي گذاشته‌اند. مقاله حاضر بر آن است كه تحليلي منظم و روش‌مند از آن گزارش‌ها ارايه دهد. طبق اين اسناد پيشامد‌هاي طبيعي و تاريخي، استبداد و بي‌قانوني و بحران مديريت، شيوع ظلم و ستم و ناامني، يورش‌هاي پي‌در‌پي ايلات و عشاير داخلي و مرزي، شرايط فرهنگي و معرفتي و اخلاقي، پاره‌اي مسايل مرتبط با سياست و مناسبات خارجي، از جمله سياست زمين سوخته و پاره‌اي مشكلات ارضي و مرزي با برخي كشور‌هاي همسايه، و سرانجام آثار و پيامد‌هاي ويران‌گر وقوع جنگ‌هاي جهاني در قرن بيستم از مهم‌ترين عوامل ويراني سازه‌هاي آبي و شمار بسياري از آبادي‌ها و روستاها و شهرهاي ايران بوده‌اند. در اين گفتار از اين رويداد به «روند زوال و انحطاط تمدن آبي» يا تمدن كاريزي ايران تعبير مي‌شود.

Western travel writers, particularly in two recent centuries, have been the outside reporters of situation in Iran that can be interpreted as situation of civilizational-cultural decline and backwardness. Special climatic and geographical condition in Iran, drought, shortage of water and hydraulic foundation particularly qanats were phenomena which made them pay attention to. In to recent centuries which have been the period of insecurity and chaos, building and keeping the hydraulic foundations faced a lot of problems. so numerous foundation especially qanats and following that many villages and agricultural fields were going to destroy. Foreign travel writers who looked outside sensitive, informed, and curious inspectors recorded most careful and influenced reports about this process and mutual relationship with current process of decline in Iran. The purpose of this article is presenting regular and systematic analysis of those reports. According to those reports, natural and historical events; despotism; lawlessness; management crisis; spread of oppression and insecurity; the successive attacks of internal and marginal tribes; cultural, moral, and educational conditions; a kind of questions related to politics and foreign relationship such as land burning policy and some territorial and marginal difficulties related to recent era; numbers of neighboring countries and government; and at last damaging results and consequences of world wars in 20th century have been the most important factors of extinction of water foundations and following that damaging of Iran’s villages, rural areas, and towns . In this article, this process is interpreted as the process of decline and downfall of hydraulic or qanat civilization.